Sphinx, Sfenks (Yunanca: Σφιγξ), Eski Mısır’da aslanın gövdesi ve genellikle insan (erkek) yüzüne sahip (Yunan mitolojisinde kadın yüzü) kanatlı bir yaratığın adıdır. En ünlü sfenks Giseh’e ait olan Harmakhis’dir (Gize Sfenksi). Bkz. Dünyanın Yedi Harikası
Mısır sembolizminde gardiyan olarak kullanılan sfenksler üç grupta incelenebilir:
- Androsfenks: İnsan yüzlü, aslan gövdeli
- Kriossfenks: Ram (Koç) yüzlü, aslan gövdeli
- Hierokosfenks: Şahin kafalı, aslan gövdeli
Yunan Mitolojisinde Sphinx, Sfenks
Mısır sfenkslerine göre daha küçük olarak inşa edilmiş olan kadın yüzlü aslan gövdeli bir yaratık olarak tasvir edilmektedir. Typhon veya Ekhidna’nın kızı olduğuna, bir kaya üzerinde oturup yoldan geçenlerden sorduğu bilmeceleri cevaplayamanları boğarak öldürdüğüne inanılmaktaydı. Apollo veya Hera tarafından Thebes kralı Laius’u cezalandırmak için gönderilmiştir. Oedipus’a ‘Hangi varlığın sabahları dört, öğlenleri iki ve akşamları üçayak üzerinde yürüdüğü’ sorusunu sorunca doğru şekilde insan cevabını (bebeklikte emekleme, yaşlılıkta baston kullanımı) almıştır. Aldığı cevapla yenilen canavar kendini denize atarak boğulmuştur.
Sphinx, Yunanca sfinga ‘boğmak’ kelimesiyle ilişkili olmalıdır. MS 2. yüzyılda Yunan gezgin ve coğrafyacı Pausanias “Yunanistan’ın Tasviri” (Periegesis tes Hellados) adlı eserinde Sphinx adlı bir kadının Phikium dağında haydutluk yaptığından bahsetmiştir. Analitik psikolojinin kurucusu İsviçreli psikiyatr Carl Gustav Jung (1875-1961) eril gücün temsilcisi Oedipus’un Sphinx’i alt etmesinin ana tanrıça kültü başka bir deyişle dişil güçlerin egemenliğini sona erdirdiğini iddia etmiştir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016