Saya, İslam öncesi Perslerde kış ortasında kutlanılan ve 100 anlamına gelen ‘sadağ’ veya ‘sädä’ adlı bir ateş bayramı bulunmaktaydı. Pers Mitolojisinde ilk insan kabul edilen Gayomard’ın yüz yaşını doldurduğu gün, 50’si erkek 50’si kız çocuklarının sayısı, nevruz denilen yılbaşına o günden itibaren 100 gün kalması ya da mitolojik karakter Hûşeng’in öldürdüğü bir ejderhadan çıkan kıvılcımlardan ateşi keşfettiği gün günümüzde bir çoban bayramı olarak kutlanılan saya bayramının kökeni düşünülmektedir.
Anadolu’da Saya
Anadolu’da koç katımından yüz gün sonra kuzuların ana karnında tüylenmeye başladığına inanılmakta ve çobanlar tarafından ‘Koyun Yüzü’, ‘Davar Yüzü’, ‘Saya’ ve ‘Sede Pez’ adlarıyla kutlanmaktadır. Kışın en soğuk günlerine rastlayan Saya günü Hıristiyan Rumların 18 Ocak’ta kutladığı Epifani yortusuna denk gelmekte ve bazı araştırmacılar tarafından kışın bitiminin kutlandığı gün olarak ortak köklere sahip olduğu düşünülmektedir.
SAYA GEZMESİ
Anadolu’da Şubat ayı ortalarında koyun ve keçi çobanlarınca gerçekleştirilen bir geleneksel oyunun adıdır. ‘Saya kocası’ adı verilen aksakallı başı sarıklı, kambur, bastonlu ve kollarında ikişer küçük çan taşıyan adamla, kadın kılığına girmiş ‘gelin’ adlı iki karakterin oyunun kahramanlarıdır. Davul-zurna eşliğinde tüm evleri sırayla dolaşıp seyirlik oyunlar oynar, çocukları korkutur ve evlerden bulgur, yağ, yumurta gibi besin maddeleri toplarlar. Ev gezmesi sırasında oğlakların ölü doğmaması için sayacılar hiç konuşmazlar. Toplanılan malzemenin bir kısmı yemek yapılıp yenirken, kalanı hasta ve fakirlere verilmektedir.
AĞRI’DA DODO, DODOY
Dodo, Ocak ayının 25’inde çobanlar tarafından köyün evlerinin tek tek gezilerek seyirlik oyunlar eşliğinde un erzak topladıkları saya gezmesi geleneğinin Ağrı ilindeki adı olup ‘dodoy’ olarak da bilinmektedir. Bir genç sakal takılarak yaşlandırılır, sırtına öteberi sokularak kamburlaştırılır, bir elinde bastonu diğer elinde ise geleneğe adını veren dodoyu taşımaktadır. Dodoy, ahşap bir kepçenin çukur bölgesine ayna yerleştirilip, sap kısmına mavi boncuklar bağlanıp, tüyler yapıştırıldıktan sonra kepçenin baş kısmına da bir başörtüsü bağlanarak bebek formuna sokulmasıyla elde edilir. Yaşlı adam, yanında kadın kıyafeti giydirilen bir delikanlı ‘gelin’, evlerden toplanacak erzakları taşıyacak olan torbacı ve ellerinde sopa taşıyan üç koruyucu gençle birlikte (genellikle köyün çocukları ile birlikte) evleri dolaşırlar.
(* Dodo aynı zamanda Güney Afrika’da yaşayan Buşmen halkının inanışında bir iblis ya da cadının adıdır)
Trabzon’da Kalandar Gezmesi
Trabzon’da yeni yılın ilk gününe (13 Ocak/24 Aralık) ve gecesinde yapılan eğlencelere ve yılın ilk ayına verilen isim olup, Latince ‘calandae’ (takvim) kelimesiyle ilişkilidir. Kalandar gecesi kutlamalarında köyün genç ve çocukları, kemençe eşliğinde horonlar oynayarak toplanır, köydeki tüm evleri tek tek gezer, haşlanmış mısır, fındık, meyve, ceviz toplarlardı. Evlerin önüne gelen çocuklar yine köyden köye değişen bir Kalandar tekerlemesi söyledikten sonra karakoncoloz oyunu adı verilen bir seyirlik köy oyunu oynardı. Oyun sırasında pagan dönemin kalıntısı olan özellikle bereket kültü ile ilgili olan pek çok sembolik ayin gerçekleştirilirdi. Posof köylerinde benzer şekilde gerçekleştirilen gelenek Ganakop adıyla anılmaktaydı.
Kriss Kringle
Alman folklorunda Noel arifesinin adı olup, Christkindl’ın (Çocuk İsa) bozuk formudur. Kriss Kringle gecesi çocuklar ellerinde mumlarla sokaklarda dolaşarak İsa’nın kendilerine hediye getirmesi için dua ederler. Bkz. Krampus
Survakari
Bulgaristan’da yılın ilk günü köy çocuklarının evleri tek tek dolaşarak üzerinde işlemeleri olan ince bir sopayı insanlara vurarak sağlık ve sıhhat dilemeleri geleneğinin adı olup kukeri geleneği ile bağlantılıdır.
Colleda
Sırp halkının inanışında kış gündönümü tanrıçasının adı olup, onuruna bir kütük yakıldıktan sonra çocuklara tatlı kekler dağıtılmakta tanrıçaya sıcakların gelmesi için yalvarılmaktaydı. Sırbistan’ın bazı bölgelerinde kış gündönümü Koleda olarak adlandırılır ve çocuklar ev eve dolaşıp bereket dileyen şarkılar söyleyerek yeni yılın gelişini kutlardı. Tanrıça Colleda, Rusya’da Koliada, Doğu Karadeniz bölgesinde ise Kalandar adıyla bilinmekteydi.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016