Baltık Mitolojisi Sözlüğü
Yazı: Özhan Öztürk
Aşağıdaki Baltık Mitolojisi Sözlüğü adlı kısa online alfabetik sözlük çalışmam Baltık dillerini konuşan (Letonlar, Litvanyalılar, Eski Prusyalılar, Yotvingialılar ve Galidiyalılar) halkların pagan dönem ile Hıristiyanlığı kabul sonrasında folklorik olarak sürdürdükleri inançlarını konu almaktadır.
Agras [Baltık Mitolojisi] Finlandiya’da ikiz çocukların koruyucu kabul edilen bir tanrının adı olup, şalgam ile sembolize edilmektedir.
Ai [Baltık Mitolojisi] Estonya’da şeytanın kızı veya annesi olduğuna inanılan kötü bir ruhun olup, kimi yazarlarca gök gürültüsü tanrıçasıdır. Litvanya’da Aitvara, Finlandiya’da Ajata olarak adlandırılmaktadır.
AİTVARA [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında, ev içinde siyah kedi veya horoz (siyah veya beyaz) şeklinde, dışarıda ise uçabilen ve kuyruğundan alev saçan bir ejderha formunda insanlara görünen bir iblisin adıdır. Aitvara tavuk yumurtasından 9-10 yaşındaki horoz görünümünde çıkmakta, öldüğünde kıvılcıma dönüşmektedir. Aitvaraların, ruhunu kendisine satanlara para, mal veya diğer insanlardan çaldığı şeyleri verdiğine inanılmaktadır. Bir eve girdiğinde onu dışarı kovmak mümkün olmayıp ve ev içindekilere şans ve felâketi birlikte getirmekte, sığındığı eve altın ve tahıl sağlayan yaratık aynı zamanda ev sahiplerinin başına türlü belalar da açmaktadır. Letonya’da Puki adıyla bilinmektedir.
ALKA [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkınca kutsal orman, pınar ve tarlaların adı olup, buralara ekim yapılması, balık tutulması ve ağaç kesilmesi tabu sayılmaktaydı. Alka alanlarında ölüler yakılmakta ve tanrılara sunu sunulmaktaydı.
ALTVARAS [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında siyah kedi formuna da bürünebilen bir uçan ejderhanın adıdır. Diğer iblisler uğursuzluk getirirken Altvaras’ı görmenin şans getireceğine inanılmaktadır.
Apparas [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında öldürülen çocukların ruhları olduğuna inanılan orman ruhlarının adıdır.
ASPELENİE [Baltık Mitolojisi] Hıristiyanlık öncesi Litvanya halkının inanışında ailenin tahılını kemirgenlerden koruyan koruyucu dişi ruhunun (zaltys) adı olup, evin köşesinde ve ocağın arkasında saklanmaktaydı. Şekil değiştirebilen Aspelenie genellikle yılan formunda dolaşmaktaydı.
Atam [Baltık Mitolojisi] Rusya’da yaşayan Mordvin halkının inanışında şimşek tanrısının adıdır.
Auseklis [Baltık Mitolojisi] Leton şafak tanrısının adı (Letonca ausma ‘şafak). Auseklis erkek tanrı iken Litvanya’daki karşılığı Ausrine dişildir. Hint Vedalarında adı geçen şafak tanrıçası Usas ve Yunan tanrıçası Eos ile aynı etimolojiye sahip olmalıdır.
Ausera [Baltık Mitolojisi] Litvanya şafak tanrıçasının adıdır.
AUSRİNE [Baltık Mitolojisi] Letonya’da Auseklis adıyla bilinen, Litvanya şafak tanrıçası olup, gün batımı tanrıçası Vakarine’in karşıtıdır. Yunan tanrıçası Eos, Roma tanrıçası Aurora, Vedik Uşas ile benzerlikler göstermektedir. Litvanya’da Hıristiyanlığın yayılmasının ardından Ausrine inancı Meryem Ana kültü ile birleştirilmiştir. Ausrine ilk olarak Polonyalı tarihçi ve din bilimci Jan Łasicki (1534–1602) tarafından Ausca olarak anılmış, güneşin ufuk çizgisi üzerinde yükselmesiyle ilişkili ışık tanrıçası olduğu kaydedilmiştir. Söylenceye göre her sabah Ausrine ile yardımcısı Tarnaitis (Merkür?) güneşin (Saule) yolunu açmakta akşamları ise Vakarinė uyuması için güneşin yatağını hazırlamaktaydı. Saule ile Ausrine arasındaki ilişki belirsiz olup çoğu zaman Saule, Ausrine ile Vakarine’in, İndraja (Jüpiter), Sėlija (Satürn), Ziezdrė (Mars), Vaivora (Merkür) gibi gezegenlerin hatta Zemyna’nın (Dünya) anası olarak gösterilmekteydi. Bir söylenceye göre ay tanrısı Menulis karısı Saule’yi güzeller güzeli Ausrine ile aldatınca şimşek tanrısı Perkunas tarafından cezalandırılmıştır.
Austeja [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında insanların adına çimenlikleri takdis ettikleri bal arılarının koruyucu tanrıçasının adı olup Bubilas’ın karısı ve evin koruyucu ruhlarından birisidir.
Autrimpas, Ovtrim’pas [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında deniz ve göllerin tanrısıdır.
Ava [Baltık Mitolojisi] Mordvin halkının inanışında koruyucu bir ruhun adıdır.
Bagputis [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında bir deniz tanrısının adıdır.
Bangputis [Baltık Mitolojisi] Litvanya dilinde kelime anlamı ‘dalgaları üfleyen’ olan deniz tanrısının adıdır.
Barbmo Akka [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında kuşların baharda geri dönmesini sağlayan yaşlı bir kadının adıdır.
Barstukai [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışa hasat zamanı insanlara yardım eden yer altı ruhlarının adıdır.
BOAHJE NASTE [Baltık Mitolojisi] Fin halkının inanışında cennete giden yol üzerinde olduğuna inanılan Kuzey Yıldızına verilen isimdir.
Breksta [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında zamanı yöneten üç tanrıçadan birisinin adıdır (diğerleri: Austrine ve Zleja)
Bubilas [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında arıların ve evlerin koruyucu tanrısının adı olup Austeja’nın kocasıdır.
Cerklicing [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında tarlaların ve hububatların tanrısıdır.
Darzamate, Dahrsamahte [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında bahçe tanrıçasının adıdır.
Dausos [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında ölüler dünyası tanrısının adı olup, yüksek bir tepenin ardından yaşamaktadır.
Debestevs [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında bir bereket ve gökyüzü tanrısının adıdır.
Deive [Baltık Mitolojisi] Litvanya dilinde Tanrı anlamına gelen kelime olup, Hıristiyanlığın kabulünün ardından bir çeşit peri olarak algılanmışlardır.
Deives Valdytojos, Yönetici Tanrıçalar [Baltık Mitolojisi] İnsan hayatına yön veren yedi Litvanya tanrıçasının ortak adıdır. Bunlar:
- Verpiančioji
- Metančioji
- Audėja
- Gadintoja
- Sergėtoja
- Nukirpėja
- Išskalbėja
Dekla, Dehkla [Baltık Mitolojisi] Letonya halkının inanışında şans ve kader tanrısının adıdır.
Deving [Baltık Mitolojisi] Jochann Stribing takma adıyla yazan Cizvit papazı Joannis Stribingius’un yazılarında geçen Leton tanrılarının adıdır (MS 1606)
Deving Uşinge, Deving Isçing, Uhssinsç, Usins [Baltık Mitolojisi] Letonya’da uğruna horoz kurban edilen atların tanrısının adıdır. Daha eski dönemlerde ışık ve arıların tanrısı olarak da tapınılmış olup Sansrit Usas kelimesi ile ilişkili olabilir.
Diedievaite [Baltık Mitolojisi] Doğruluğu şaibeli kaynaklara göre Litvanya kökenli ölüm tanrısının adıdır.
Dieva Deli, Dieva Dehli [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli en önemli tanrı Dievs’in oğulları olup, Saule adlı güneşin kızlarına evlenmek için talip olmuşlardır.
Dievas [Baltık Mitolojisi] Litvanya gökyüzü ve bereket tanrısının adıdır.
DEİVE [Baltık Mitolojisi] Litvanya dilinde Tanrı anlamına gelen kelime olup, Hıristiyanlığın kabulünün ardından bir çeşit peri olarak algılanmışlardır. İnsan hayatına yön verdiğine inanılan yedi Litvanya tanrıçası “Yönetici Tanrıçalar” anlamına gelen Deives Valdytojos olarak adlandırılmıştır. Yunan kader tanrıçaları ve İskandinav Nornları ile benzer özellikler taşıyan bu tanrıçalar Verpiançioji (yaşam ipi büken), Metançioji (yaşam kasnağını atan), Audeja (dokuyan), Gadintoja (ip kıran), Sergetoja insanları savaşa kışkırtan), Nukirpeja (hayat kumaşını kesen) ve İşskalbeja’dan (çamaşırcı) oluşmaktaydı. Prusya’da Hıristiyanlığın kabulünden sonra tek olduğuna inanılan tanrı Deive olarak adlandırılmıştır.
Dievini [Baltık Mitolojisi] Leton panteonunda ikinci dereceden tanrıları tanımlamak için kullanılan genel bir ifade olup ‘dievs’in çoğuludur.
Dievo Sunelaia [Baltık Mitolojisi] Litvanya panteonunda Dievaların oğullarına verilen genel isimdir. Ay tanrısı Menuo ile birlikte babalarının hizmetindedirler.
Dievs [Baltık Mitolojisi] Leton panteonunda en büyük tanrının adı olup, Yunan tanrısı Zeus’a benzer özelliklere sahiptir. Letonca ‘gökyüzü’ anlamına gelip Fince ve Estonca taivas, taevas eski Prusya dilinde deiwas ‘gökyüzü, cennet’ kelimeleriyle ilişkilidir.
Dievturiba [Baltık Mitolojisi] Leton folklor ve edebiyatında eski Leton tanrılarına ve pastoralizme dönüşü amaçlayan dini ve felsefî bir akımın adı olarak geçen bir çeşit neo paganist öğretinin adıdır.
Dimste [Baltık Mitolojisi] Litvanya panteonunda ev halkının koruyucu tanrıçasıdır.
Dimstipatis [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli ev ateşinin koruyucusu ve evin bekçisi olan bir tanrının adıdır.
Divitis [Baltık Mitolojisi] Litvanya’da balıkçıların koruyucu tanrısının adıdır.
Drebkuls [Baltık Mitolojisi] Bir Leton deniz tanrısının adıdır.
Ezerines, Ezerinis [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli göl, nehir ve derelerle ilişkilendirilen bir su tanrısının adıdır.
GABİJA [Baltık Mitolojisi] Litvanya ateş tanrıçasının adı olup, ev ve ev halkının koruyucusu kabul edilmekte, ocak ateşi olarak kendini gösterdiğine inanılmaktaydı. İlk olarak 1615 yılında Hıristiyan teolog Jan Łasicki tarafından anılan tanrıçanın bahsi Litvanya halk şarkılarında da geçmektedir. Şekil değiştirebilip, kedi, leylek ya da horoz gibi hayvan formlarına bürünebilen tanrıça kimi zaman da kırmızılar giymiş kadın formunda tasvir edilmekteydi. Hıristiyanlık öncesinde kabilenin yaşadığı bölge yakınlarında yüksekçe bir tepe veya ırmak kenarında sventa ugnis adı verilen kutsal bir ateş yakılır ve rahiplerce gözetilerek sönmemesi sağlanırdı. Büyük saygı gösterilen tanrıçaya ekmek, su ve tuz ikram edilerek beslenir, ateşe tükürmek veya çiş yapmak hakaret olarak algılanırdı. Gabija’nın Leton dilindeki karşılığı isi Uguns Mate’ydi.
GABJAUJA [Baltık Mitolojisi] Bereket için yakarılan Litvanya kökenli tahıl tanrıçasının adı olup, Hıristiyanlığın Ganyklos [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında evcil hayvanların koruyucu olan bir tanrının adıdır.
GİLTİNE [Baltık Mitolojisi] Litvanya ölüm tanrıçasının adı olup, beyaz elbiseler giyerek hasta insanları boğmaya geldiğine inanılmaktadır. Kaulinyçia ve Maras (Kara Veba) adlarıyla da bilinen tanrıça baykuş ile özdeşleştirilmekte ve şans tanrıçası Laima’nın kız kardeşi olduğu sanılmaktadır. Giltine, kimi zaman 6 siyah at tarafından çekilen bir arabaya binmiş, elinde tırpan ve kemik çıngırak taşıyan sarı veya siyah kıyafetli bir iskelet olarak tasvir edilmektedir. Tanrıça aynı zamanda şifacı özelliğiyle de tanınmakta bir hastanın ayakucunda oturması hastanın iyileşeceğine başucunda durması ise öleceğine yorulmaktadır.
Giraitis [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli orman tanrısının adı olup adı 17-18. yüzyıl yazmalarından önce adı geçmediğinden orijinalliği şüphelidir.
Güneş Tutulması [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında güneş dev bir hayvan tarafından yutulduğu için tutulmaktadır.
HOLDJA [Baltık Mitolojisi] Estonya halkının inanışında çatı kirişinde yaşayan evlerin koruyucu tanrıçasının adıdır. Holdja, ev halkının yeni bir eve taşınmak için eski evi yıkmaları halinde hane halkını lanetlemekte olup bu durumdan kaçınmak için eski evden bir kütük yeni evin ocağına taşınmaktadır. Holdja, Baltık Finlileri arasında Haltia adıyla bilinmektedir. Bkz. Holle
İsa [Baltık Mitolojisi] Bir Lapon tanrıçasının adıdır.
Jabme Aimo [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında Jabme Akkao tarafından yönetilen yer altı dünyasının adıdır.
Jabme-Akka [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında Jabme yer altı dünyası Jabme Aimo’yu yöneten ölüler tanrısının adıdır.
Jagaubis [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli ateş tanrısının adı olup, ateş tanrıçası Gabija’nın önceli olmalıdır.
Janis, Jahnis [Baltık Mitolojisi] Letonya kökenli varlığı şaibeli bir tanrının adı olup büyük ihtimalle Yeni Ahit’te adı geçen Vaftizci Yahya’nın yerel kültüre adaptasyonuyla oluşturulmuştur.
Jengk-Tongk [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında bir balık ruhunun adıdır.
Jumis [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli tarım ve bereket tanrısının adı olup Roma tanrısı Janus’la kıyaslanabilir. Tek gövdede yetişen birden fazla meyve/mahsulden sorumlu tutulur.
Juras Mate, Juhras Mahte [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli balıkçı ve denizcilerin taptığı deniz tanrıçasının adı olup, Leton dilinde ‘Deniz Ana’ anlamına gelmektedir.
Juudas [Baltık Mitolojisi] Estonya efsanelerinde bahsi geçen bir devib adı olup, Fince karşılığı Juutas’tır.
Kalevi [Baltık Mitolojisi] Estonya halkının inanışında kültürel bir kahramanın adı olup, Kalevipoeg’in babasıdır.
Kalevipoeg [Baltık Mitolojisi] 1. Estonya halkının inanışında yardımsever bir ruhun adıdır.
- Kalevi’nin oğludur.
Kalvaitis [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli demircilik tanrısının adıdır.
Karta [Baltık Mitolojisi] Leton halkının efsanelerinde kader tanrıçasının adı olup, (Litvanya’da Laima) Latvju Dainas metinlerinde adı geçmektedir.
KAUKAS [Baltık Mitolojisi] Batı Litvanya’da iyi şans getirdiğine, tarla ve ev işlerine yardımcı inanılan bir ruhun adıdır. Prusya’da Kauks, Kuzey Litvanya’da Puky, Estonya’da kaukii veya kauko (ruh) adlarıyla bilinip Fin kökenli Maahisetlerin benzeriydi.
KORKA MURT ile KORKA KUZO [Baltık Mitolojisi] Lapon söylencelerinde bahsi geçen bir ev ruhunun adı olup, çoğunlukla ev sahibinin kılığında ortaya çıkmaktadır. Diğer ev ruhları gibi genelde iyi huylu olup ev işlerine yardım eden bu ruhlar kızdırıldıklarında insanların kâbus görmesine sebep olmakta, uyuyanların saçlarını birbirine dolamakta hatta evde yalnız bırakılan çocukları kaçırıp peri çocuklar ile değiştirebilmektedir. Korka-Murt ile Korka-Kuzo’nın öfkesini yatıştırabilmek için bu ruhlara bir kara koyun kurban etmek gerekmekteydi. Bir diğer ev ruhu ise Obin-Murt olup ahırı yangın, fırtına ve diğer tehlikelerden korumaktaydı.
Laima, Laime [Baltık Mitolojisi] Litvanya ve Letonya’da şans tanrıçasının adı olup, aynı zamanda doğum, evlilik, ölüm, doğurganlıkla ilişkilidir. Laima aynı zamanda hamile kadınların da koruyucusudur.
Laukpatis [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında tarım alanlarının koruyucu tanrısının adıdır.
Lauku mate [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli bereket ve tarım tanrıçasının adıdır.
Lauma Bkz. Laume
LAİME [Baltık Mitolojisi] Litvanya ve Letonya’da doğum, evlilik, ölüm, doğurganlıkla da ilişkilendirilen şans tanrıçasının adı olup, aynı zamanda hamile kadınların koruyucusu kabul edilmektedir. Laime gibi kız kardeşleri Karta ve Dekla’da kader ile ilişkilendirilmekte olup, İskandinav mitolojisinde Nornlar ve Yunan mitolojisinde Moira adıyla bilinen kader tanrıçası üçlemeleriyle bağlantılı olduğu görülmektedir. Laime, Muza Mate (Hayatın Anası) olarak da adlandırılmakta, yeni doğan her çocuğa ömür biçtiğine, kardeşleriyle birlikte insanların hayat ipini hazırlayıp, gerektiğinde kestiklerine inanılmakta bu yüzden yeni doğum yapan anneler tanrıçaya kuşak sunmaktaydı. İyi talih anlamına gelen Laima-Dalia olarak anılan tanrıçanın şans getireceğine ama guguk kuşu kılığına girip karşısına çıktığı insanları kötü bir kaderin beklediğine inanılan Laime’nin Leton dilindeki karşılığı Dekla idi. Güneş tanrıçası Saule’de kaderi kontrol ettiğinden kimi zaman Laime ile karıştırılmakta ayrıca Laime ile orman perisi Laume arasındaki ilişki belirsizliğini korumaktadır.
LAUKE MATE [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında köylülerce tapınılan bereket ve tarım tanrıçası olup, adı “sürülmüş tarlanın anası” anlamına gelmekteydi.
LAUME [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında yoksul ve yetimlerin koruyucusu kabul edilen bir tabiat tanrıçasının adı olup, başlangıçta bir gökyüzü tanrısı iken insan gibi yaşamak istediğinden yeryüzüne inerek insanoğlunun kaderini paylaşmıştır. Laume, Prusya’da Natangia bölgesinde bulunan Lumygarbis dağında yaşamakta yün eğirmek, örgü örmek ve banyo yapmaktan hoşlanmaktadır. Leton karşılığı Lauma olup, “beyaz hanım” olarak da bilinen, bir kedinin eşlik ettiği uzun saçlı, koca göğüslü bir kadın olarak tasvir edilen tanrıçaya kimi geceler bir köprü veya çalılıklar içinde rastlanabilmektedir. Söylenceye göre Laume evleri ziyaret ederek çalışkan insanları ödüllendirmekte tembelleri ise yutan tanrıça bazı varyantlarda birden çok dişil tabiat ruhu olarak tasvir edilmiş ve Laumeler olarak adlandırılmıştır.
Lietuven [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında vahşice öldürülen insanların ruhlarına verilen isimdir.
LİNDA [Baltık Mitolojisi] Estonya masallarında kaz yumurtasından doğan bir kız olup, adı “Şık Hizmetçi” anlamına gelmektedir. Kız kardeşi Salme ise tavuk yumurtasından doğmuş olup, söylenceye göre iki yumurtayı bulan dul bir kadın kızları derisinin altına saklamış zamanı gelince de doğurmuştur. Büyüdüklerinde kız kardeşlere güneş, yıldız ve ay talip olmuş, Salme yıldız ile Linda ise kuyruklu bir yıldız ile birlikte olmuştur.
Lopu Mate [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli sığır sürülerinin tanrıçasının adı olup, Marsa ve Marsava adlarıyla da bilinir.
Lytuvonis [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında bir yağmur tanrısının adıdır.
MA EMMA [Baltık Mitolojisi] Estonya yeryüzü ve bereket tanrıçasının adı olup, onuruna süt, tereyağı ve yün sunulmaktaydı. Finlandiya’da Maan Ema adıyla bilinen tanrıça onuruna düzenlenen yaz ortası şenliklerinde büyük ateşler yakılırken hayvan sürüleri bu ateşin dumanında kutsanmakta, ekin ve sürülerine bereket getirmesi için yakarılmaktaydı.
Mara [Baltık Mitolojisi] Leton inancında sığır sürülerinin koruyucusu olan bereket tanrıçası olup, güneş tanrıçası Saule’nin kızlarından birisi kabul edilmekte ve Mars gezegeni ile özdeşleştirilmektedir. “Tanrı masa, Mara ise ekmek yapar” Leton atasözü tanrıçanın bereket getiren gücünü vurgulayan önemli bir örnek olup, tanrıçanın siyah renkli böcek, yılan veya tavuk formunda insanlara göründüğüne inanılmakta, her yıl 15 Ağustos günü bir şölen ile onurlandırılmaktadır.
Mate, Mahte [Baltık Mitolojisi] Letonca anne anlamına gelen kelime aynı zamanda sayıları altmışı bulan tanrıçaların tümü için kullanılan genel bir terimdir.
Medeine, Mejdejn [Baltık Mitolojisi] Litvanya halkının inanışında Zvoruna (‘köpek’ veya ‘canavar’) olarak da bilinen orman tanrıçasının adı olup ağaç anlamındaki medis kelimesiyle ilişkilidir. Orman, avcılık ve yaban hayvanları ile ilişkilendirilen tanrıçanın sembolü yaban tavşanıydı. 1261’e tarihlenen John Malalas’ın günlüğünde Zvoruna ve 3 farklı tanrının adı anılmış, Hypatian Codex’te de 1252’de Litvanya kralı Mindaugas’ın taptığı pagan tanrılar arasında bir yaban tavşanı tanrıçasının olduğu kaydedilmiştir.
Meiden [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli orman ve hayvanların tanrısıdır.
Meness, Mèness, Mehness [Baltık Mitolojisi] Letonay’da asker ve yolcuların koruyucusu olan ay tanrısının adıdır.
Menuo [Baltık Mitolojisi] Litvanya’da üzerinde yıldız motifleri olan bir elbiseyle arabasıyla gökyüzünde yolculuk yapan ay tanrısının adı olup, güneş tanrıçası Saule ile evlidir. Karısını şafak tanrıçası Ausrine ile aldattığı için şimşek tanrısı Perkunas tarafından cezalandırılmıştır. Leton mitolojisinde karşılığının adı Meness’tir.
Meza Mate, Mezha Mahte [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli daha çok avcılar ve ağaç kesen ormancılar tarafından tapınılan orman ve ormanda yaşayan canlıların koruyucusu olan tanrıçanın adı olup, kelime anlamı ‘Ormanın anası’dır.
Meza Virs, Meza Devs, Meza Dievs [Baltık Mitolojisi] Leton kökenli hakkında çok az şey bilinen orman tanrısının adıdır.
Moskhel [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında sığırların koruyucu tanrısının adı olup, Mara Marsava varyasyonlarından birisi olmalıdır.
Nakinieu [Baltık Mitolojisi] Estonya halkının inanışında su içinde kendi sığır sürüsüne sahip olan dişi bir su ruhunun adıdır.
Nonadey [Baltık Mitolojisi] Litvanya pahtheonunda tanrıların liderinin adıdır.
Perkon [Baltık Mitolojisi] Letonya’da Perkos, Litvanya’da Perkunas, Prusya’da Percunis, Rusya’da Perun adıyla bilinen şimşek tanrısının adıdır. Bkz. Perun
Purgine-Pas, Pirgene [Baltık Mitolojisi] Rusya’da Mordvinia bölgesinde yaşayan Mordvin halkının inanışında şimşek getiren bir ruhun adı olup, Litvanya şimşek tanrısı Perkunas ile ilişkili olmalıdır.
Pusait [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli bir orman ruhunun adıdır.
RAGANA [Baltık Mitolojisi] Leton masal ve efsanelerinde kehanet yeteneğine ve doğaüstü olayları kontrol etme gücüne sahip olduklarına inanılan cadılara verilen isimdir. Raganalar ormanın derinliklerinden insan yerleşimlerine gelerek bebekleri çalmakta ayrıca genç erkekleri kendileriyle cinsel ilişkiye girmeye zorladıktan sonra öldürüp yemektedirler. Şekil değiştirip yılan veya karakurbağası formuna bürünebilen raganalara genellikle bir baykuş eşlik etmekte olup, kırmızı değneklerinin yardımıyla fırtına çıkarabilecek kadar havayı kontrol edebildiklerine inanılmaktadır. Uzun pençeli, dişlek, yaşlı ve çirkin kadınlar olarak tasvir edilen raganalar tuzlu sudan hoşlanmadıkları için bebekler deniz suyuyla yıkanmakta, insanlar kendilerini korumak için karakurbağası tılsımları takmakta, avcılar ormanda bereketli bir av geçirmek için ilk yakaladıkları hayvanı ona sunmaktadır. Ayrıca pagan dönemde bir tanrıça olarak görülmesinin izi olarak kadınlar taştan yapılmış ragana heykelciklerine yumurta, yağ ve saç sunmaktadır. Ragana onuruna düzenlenen ayinler güneş ışıklarının oğlak dönencesine dik geldiği ve kuzey yarıkürede kışın başlangıcı sayılan Kış Gündönümünde (yaklaşık 21 Aralık) yapılmakta olup, bu açıdan bakıldığında başlangıçta bu tanrıçanın yaz gündönümüyle ilişkilendirilen güneş tanrısı Saule’in tam tersi özelliklere sahip olduğu düşünülmektedir.
Rungholt [Baltık Mitolojisi] Kuzey Almanya’da (Nordfriesland) batık bir kent olup 16 Ocak 1362 tarihinde Kuzey Denizinin suları altında kalarak yok olmuştur. Şehrin kalıntılarına 20. yüzyılın sonlarında Wadden denizinde rastlanmışsa da tekrar gözden kaybolmuştur.
SAULE [Baltık Mitolojisi] Bereket, ölüm ve yaşam ile ilişkilendirilen güneş tanrıçası olup, aynı zamanda Yetim ve talihsiz insanların koruyucusudur. Ay tanrısı Menulis ile evlenmiş çiftin dünya gezegeninin de aralarından bulunduğu sayısız gezegen ve yıldız çocukları olmuştur. Güneş ışınları Saules Meita adıyla anılıp, güneşin kızı olarak kabul edilmekteydi ki Saule bir gün Menulis’in Meita’ya tecavüz ettiğini görünce adamın yüzüne vurarak yaralamış, ay yüzeyinde bugün bile görülen izleri oluşturmuştu. Saule o gün kocasını yanından kovmuş böylece ay ile güneş gökyüzünde ayrı dolaşır olmuşlardır. Saule, gökyüzündeki tepelerin ardındaki şatosunda yaşayan, altın rengi elbiseler giyen, bakır tekerlekli bir arabaya binen, elinde taşıdığı sürahiden ışık saçarak gökyüzünde yolculuk eden bir kadın olarak tasvir edilmektedir. Güneş tanrıçası adına yılda iki kez yaz ve kış gündönümlerinde sırasıyla Ligo ve Kaledos adı verilen festivaller düzenlenmekteydi.
SAULES MEİTA [Baltık Mitolojisi] Güneş tanrıçası Saule’nin kızları olup, Letonca “küçük güneş” anlamına gelmekte ve yıldızlarla ilişkilendirilmekteydi. Saules Meitalar toprağı kazarken gök tanrısı Dievs’in Dieva Deli adıyla bilinen oğulları toprağa tohum ekmekteydi.
Şka-Bavas [Baltık Mitolojisi] Mordvin halkının inanışında gök tanrının adıdır.
Şki-Pas [Baltık Mitolojisi] Mordvin halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.
Telavel [Baltık Mitolojisi] Litvanya panteonunda güneşi gökyüzüne yerleştiren yıldız tanrısının adıdır.
Teljavelik, Telvelik [Baltık Mitolojisi] Estonya panteonunda güneşe şekil veren tanrının adıdır.
Turris, Turilas [Baltık Mitolojisi] Estonya ve Fin halklarının inanışında iri yarı, kötü yürekli, güçlü ve korkunç görünümlü tasvir edilen savaş tanrısının adıdır
USİNŞ [Baltık Mitolojisi] Letonya’da onuruna horoz kurban edilen atların tanrısı olup, sabah veya akşam yıldızı ile ilişkilendirilen ışık tanrısı olduğu sanılmaktadır. Arıların koruyucu tanrısı olup ilkbahar ile ilişkilendirilen Usinş, Hıristiyanlığın kabulünden sonra St. George ile özdeşleştirilmiştir.
VADATAJ [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında yol kavşaklarında insanların karşılarına insan veya hayvan formunda çıkarak ormanda yollarını kaybetmelerine sebep olan iblislerin adıdır. Vadatajların ölü insanların özellikle doğum sırasında ölmüş çocukların hayaletleri olduğuna inanılmaktaydı.
VANEMUİNE [Baltık Mitolojisi] Estonya müzik tanrısı ve milli kahramanının adı olup, Kalevala’daki Vainamoinen’in karşılığıydı.
Veja Mate, Vehja Mahte [Baltık Mitolojisi] Leton halkının inanışında Meza mate ile birlikte orman ve kuşların korucusu olan bir rüzgâr tanrıçasının adı olup, flüt çalmaktadır.
Velnias [Baltık Mitolojisi] Şeytan anlamında kullanılan eski bir kelime olup, Letonca ‘Velns’ olarak bilinmektedir. < Velionis ‘Ölü’
Velu Mate [Baltık Mitolojisi] Leton efsanelerinde Ölüler Diyarının efendisi olan ölüm tanrıçasının adı olup, kelime anlamı ‘Ölülerin anası’, takma adı Kapu Mate’nin ise ‘mezarlığın anası’dır.
Vilkakis, Vilkatas, Vilkatis [Baltık Mitolojisi] İnsanlara zarar veren korkunç bir yaratığın adı olup kelime anlamı Leton dilinde ‘kurdun gözü’dür.
Yabmeaimo [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında Yabmeakka tarafından yönetilen ölüler dünyasının adıdır.
Yabmeakka [Baltık Mitolojisi] Lapon halkının inanışında ölüler dünyası Yabmeaimo’yı yöneten tanrının adıdır.
Zaltys, Zaltis [Baltık Mitolojisi] Litvanya’da bereketin sembolü olarak algılanan yeşil renkli çayır yılanı tanrısının adıdır. Çayır yılanları özel günlerde evde sofraya alınıp yemek ikram edilir, yılanın yemeği reddetmesi uğursuzluk kabul edilirdi. Letonya’da Zalktis adıyla bilinmektedir.
Zemepates, Zemepatis, Zemininkas [Baltık Mitolojisi] Litvanya kökenli bereket ve yeryüzü tanrısının adı olup, sığır sürüleri ve çiftliklerin koruyucusudur. Yeryüzü tanrıçası Zemyna’nın kardeşi olup, Leton karşılığı Majas Gars’dır.
Zemes Mate, Semes Mahte [Baltık Mitolojisi] Leton panteonunda tarlalara bereket insanlara zenginlik getiren tanrıçanın adı olup, Leton dilinde ‘Toprağın Anası’ anlamına gelmektedir. Bölgenin Hıristiyanlaşmasının ardından Meryem Ana ile özdeşleştirilmiştir.
Zemyna, Semynele [Baltık Mitolojisi] Litvanya panteonunda çocuk doğumlarının ardından hediyeler sunulup onurlandırılan yeryüzü tanrıçasının adı olup, ay tanrısı Menulis ile güneş tanrısı Saule’nin kızlarından birisidir. Ekinlerin, insan ve hayvanların büyüyüp gelişmesinden sorumlusu olan tanrıçanın kültü Hıristiyanlığın kabulünden sonra Meryem Ana ile birleştirilmiştir. Onuruna her ilkbahar düzenlenen ayinlerde başta ailenin büyüğü yeryüzüne teşekkür ettikten sonra, bir miktar bira yere dökülmektedir. Ayrıca hasat zamanı düzenlenen festivalde bir rahibe 27 parça ekmek ve kurban edilen domuz eti ambara götürülmekte, burada tanrıçaya bereket için yakarılmaktaydı. Leton karşılığı Zemes Mahte olan tanrıça Slav ülkelerinde benzer özellik ve aynı adla bilinmekteyse de Mokoş ile ilişkisi açık değildir.
Zinez [Baltık Mitolojisi] Litvanya’da meşe ağacına tapınanların aralıksız yaktıkları ateşin adıdır.
Ayrıca Oku: Baltık Mitolojisi
Kaynaklar
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009