Makale: Özhan Öztürk
DÜZENBAZ (İngilizce Trickster) Sözlü destan geleneğinde ne yapacağı tahmin edilemeyen, şekil değiştirip insan ve hayvan formuna bürünebilen, oyunbaz, aptal, yaramaz ama çoğu zaman zararlı işler çeviren doğaüstü güçlere sahip yaratıkların genel adıdır.
Folklor ve Mitolojide Trickster, Düzenbaz, Hilebaz Nedir?
Düzenbazlar bazı kültürlerde aynı anda hem yaratıcı tanrı hem de insanlığa faydalı uğraşlar kazandırmış kültürel kahramanlar olup çoğu zaman ölümcül kötülüğü de içinde barındırıp, çocukça şakalar yapan anlaşılmaz karakterlerdir. Bununla birlikte düzenbazlar hakkında anlatılan öykülerde yaptıkları numaralara karşın zeki insanlar tarafından kandırılabildikleri görülmektedir. Düzenbazlar bazen bir öykünün temel karakteri olarak boy gösterebilirlerse de cesaretleriyle anılan kahramanlardan farklı olarak korkak ve rüşvetçi olarak tasvir edilmektedirler. Düzenbaz öyküleri çoğunlukla iyi ile kötü, doğru ile yanlış arasındaki farkı göstermek ve ahlaki öğütler vermek için anlatılmakta zaman zaman zamanda varoluş hakkında mitolojik bilgilerde aktarılmaktaydı. Kuzey Amerika Yerlilerinin öykülerinden birisinde ölümün ne olduğunu bilmeyen ve insanlık için iyi bir şey olduğunu sanan çakalın dünyaya getirdikten sonra kendi oğlunun bir çıngıraklı yılan tarafından sokulup ölmesiyle ölümün ne olduğunu anlaması ama ölümü geri götürmeyi başaramaması ölümün onun yüzünden dünyada kaldığı anlatılmaktadır. Çeşitli Afrika öykülerinde ise tavşan, kaplumbağa ve örümcek gibi çok sayıda düzenbaza rastlanmaktadır. Düzenbazlar kimi zaman canavarlara karşı savaşmakta ya da bir ülkeyi ahlaksız bir yöneticiden kurtarmakta olup bu öykülerde tatlı dil ve zekâyı kullanıp, hızlı davranmanın insanları zor durumdan nasıl kurtarabileceği anlatılmaktadır. Birçok öyküde alışıldığının aksine kötülüğün hakkından cesaret ve ahlak sahibi kahramanların değil de düzenbazların geldiği görülmektedir. Sözgelimi bir Hint öyküsünde bir Brahman kendisine zarar vermemeye söz verdirdiği bir kaplanı kafesinden çıkararak özgür bırakmışsa da kaplan ilk iş olarak kurtarıcısını yemeye kalkışınca adam hayatı için yalvarmak zorunda kalmıştır. Bunun üzerine kaplan Brahman’a kendi yerine yiyebileceği 3 varlık bulursa hayatını bağışlayabileceğini söylemişse de kimse adam için canından vazgeçmemiş sonunda düzenbaz bir çakal hile ile kaplanı tekrar kafesine sokmayı başarmıştır. Kültürden kültüre farklı konuların kahramanı olan düzenbazlar çeşitli öykülerde tanrılar, kral ve kraliçeler, köylüler, hırsızlar, seyyahlar, Çingeneler ve hayvanlardan herhangi birisi olabilmekteydi. Nadiren de olsa kadın düzenbazlara da rastlanmakta olup bunlar çoğunlukla kocasının hatalarını telafi eden zeki evli kadınlar veya ailenin küçük ama akıllı kızlarından oluşmaktaydı. Bu tür bir öyküde bir kral yoksul bir ailenin ev ve arazine el koymuş ve çıplak veya elbise giymeden ata binemeden veya yürümeden kendisine bir hediye getirmeleri takdirde af edilebileceklerini bildirmiştir. Bunun üzerine ailenin akıllı kızı üstünü bir balıkçı ağıyla kapladıktan sonra, bir keçinin sırtına binerek kralın huzuruna çıkmış yanındaki sepetten hediye olarak bir kuş çıkarmış ama krala veremden hayvan uçup kaçmıştır. Kızın zekâsını beğenen kral ailenin mülkünü geri verirken kız ile de evlenmiştir. Bilinen en ünlü kadın düzenbaz 1001 Gece Masalları kahramanlarından Şehrazat olup, anlattığı masalarla Kral Şahriyar’ın güvenini kazanarak ülkenin kızlarının hayatını kurtarmıştır. Sihirli fasulyeleri ekerek ulaştığı devler ülkesinden altın yumurtlayan bir tavuk çalan Jack, Flaman aptal fıkralarının kahramanı Till Eulenspiegel, Hans Christian Andersen’in bir öyküsünün kahramanı olan Danimarkalı Küçük Claus ise Avrupa folklorunda sıkça rastlanılan düzenbazların en ünlüleridir. Çin’de maymun, Japonya’da ise şekil değiştirebilen kötü huylu tilkiler ve tenuki adıyla bilinen porsuklar düzenbaz karakterler olarak tasvir edilmektedir. Modern çizgi film karakterleri olan Bugs Bunny, Woody Woodpecker ve Road Runner çağımızın ünlü düzenbazlarıdır.
Yunan Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Kardeşi Apollo’nun sığır sürüsünü çalan Hermes düzenbaz bir tanrı olup, geri dönerken ayak izlerinin üzerine basarak izini de kaybettirmeyi başarmışsa da, yaptığı anlaşılınca kardeşine kaplumbağa kabuğundan bir müzik aleti olan bir çeşit lir hediye ederek durumu kurtarıp, Apollo’nun gönlünü almayı başarmıştır. Tanrılardan ateşi çalan Prometheus’da bir düzenbaz olmasına karşın yaptığının bedelini ağır ödemiştir.
İskandinav Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Hermes ile kıyaslandığında çok daha kötü karakterli bir düzenbaz olan Loki devleri ve tanrıları sık sık aldatmakla kalmamış, yarı üvey kardeşi Balder’in de ölümüne sebep olmuştur.
Hint Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Tanrı Vişnu’nun vücut bulmuş sekiz formundan birisi olan düzenbaz Krişna daha çocukken annesi ve komşularından tereyağı, delikanlılık çağında ise Gopis adlı kadın çobanın kıyafetlerini çalan düzenbaz bir karakterdir.
Afrika Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Örümcek Anansi küçük ve zayıf görünüşüne karşın zekâsını kullanarak hasımlarını alt ettiği çok sayıda öykü anlatılmaktadır. Dahomey’de yaratıcı tanrının küçük oğlu Legba düzenbaz tanrı olarak görülmektedir. Eşu ve Dikithi ise diğer ünlü düzenbazlarıdır.
Kuzey Amerika Yerlileri Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Farklı bölge ve kabilelerde farklı hayvanlar düzenbaz öykülerinin kahramanı olarak tasvir edilmekte olup, Kuzeybatı Pasifik kabilelerinde karga, Siularda örümcek, Çerokilerde tavşan, Navaho, Hopi, Zuni kabilelerinde ise koyote adı verilen çakaldır. Koyote bazı kabilelerde sadece düzenbaz değil aynı zamanda yaratıcı tanrı ve insanları canavarlara karşı koruyan karmaşık bir kültürel kahraman olarak kabul edilmekteydi.
Mezopotamya Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Sümer tanrısı Enki düzenbaz bir karakterdir.
Polinezya Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Hawaii’nin ikinci büyük adasına adını veren kültürel kahraman ve tanrı Maui de düzenbaz bir karakterdir.
Türk Mitolojisindeki Düzenbaz (Trickster) Kahramanlar
Erlik kötü ruhlu bir tanrı olmasının yanı sıra aynı zamanda düzenbaz bir karakterdir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016