Makale: Özhan Öztürk
Herakles (Roma mitolojisinde ‘Hercules‘, ‘Herkül‘), Zeus ile Alkmene’nin oğlu, Amphitryon’un üvey oğlu olan kahramanın adı olup, inanılmaz bir güce sahiptir. Aslan postu giyip elinde topuz taşıyan güçlü kuvvetli bir kahraman olarak tasvir edilen Herakles, en ünlü Yunan kahramanı olup tanrılardan çok az yardım alarak tamamen kendi güç ve becerisiyle ülkesini insanların yaşaması için daha güvenli bir yer haline dönüştürmeye çalışmıştır. Heraklidler adı verilen kabilenin atası olan Herakles, tabiat ile mücadele eden insanoğlunun güç ve becerisinin kişileştirilmiş formudur.
Herakles (Herkül) Kimdir?
Roma mitolojisinde karşılığı Hercules (Herkül), Etrüsklerde Hercle veya Hercele
olup, Commodus ve Maximian gibi bazı imparatorlar soylarını bu kahraman bağlamaya gayret etmiştir. Herakles’in kahramanlıklarını anlatan eserlerin büyük bölümü MÖ 3. Yüzyıl ve sonrasına ait olsa da eserlerin içeriğinden kahramanın maceralarının önceden de bilindiği anlaşılmaktadır. Çok zeki birisi olarak tasvir edilmeyen Herakles kaderin kendisine oynadığı oyunların üstesinden gelecek iradeyi gösteren, çabuk öfkelenen, yemek, şarap, savaş ve kadınlara düşkün gözüpek bir kahraman olarak idealize edilmiştir.
Herakles’in Doğumu
Zeus, Teleboialılar üzerine sefer düzenleyen Thebali General Amphitryon’un yokluğunda adamın kılığına girerek Alkmene ile birlikte bir gece geçirmiş, gecenin sabahında ise Amphitryon seferden dönüşünde karısıyla birlikte olmuş kadın her iki erkekten de birer çocuk dünyaya getirmiştir. Amphitryon gerçeğin farkına varmış hatta karısını diri diri yakmak için bir odun yığını da hazırlamışsa da Zeus’un gönderdiği yağmur bulutlarının ateşi söndürmesiyle durumu anlayan adam tanrısal çocuğu da kendi oğlu gibi yetiştirmeyi kabul etmiştir.
Herakles’in Çocukluğu
Hera’nın doğum tanrıçası Eilethyia’dan Herakles’in doğumunu geciktirerek kahramanın Argos üzerinde hüküm süreceği kehanetini engellemiştir. Hermes, bebek Herakles’i uyuyan Hera’nın göğsüne koyarak sütünü içmesini sağlamış kadın uyandığında tanıdığı çocuğu itmişse de geç kalmış kahraman böylece ölümsüzlüğü elde etmiştir. Herakles daha sekiz aylıkken Hera gönderdiği iki yılanla beşikteki bebeği öldürmek istemiş yılanları gören İphikles ağlarken Herakles yılanları boğmayı başarmıştır, bu sırada Amphitryon çocuklarından hangisinin tanrı hangisinin insan olduğunu anlamıştır. Amphitryon oğullarına Linos’tan müzik ve edebiyat dersleri aldırmışsa da asi karakteri yüzünden bir gün hocası tarafından dövülmeye kalkan Herakles bir vuruşta adamı öldürünce mahkeme edilmiş yaptığının nefsi müdafaa olduğu iddiasıyla kurtulmuşsa da babası çocuğun öfkesinin başına benzer belalar açacağı endişesiyle onu çoban olarak yetiştirmeye karar vermiştir. Tartaros adlı İskitli bir çobanla birlikte sığır güden Herakles bu adamdan okçuluk ve araba kullanmayı öğrenmiş sonradan Eumolpos’tan müzik dersleri de almıştır.
Herakles’in Adı
Öncelikle kahramanın gerçek adı Perseus soyundan gelen dedesi gibi Alkeus (Ἀλκαῖος, Alkaios) veya Alkides (Ἀλκείδης, Alkeidēs) olup, Herakles adı kahramana sonradan Apollon tarafından doğrudan veya Pythia aracılığıyla verilmiştir. Hera tarafından çıldırtılan Alkeus, Megara’dan doğma çocuklarını hatta üvey kardeşi İphikles’in çocuklarından da ikisini öldürdükten sonra kendisine geldiğine çekmesi gereken çileyi danışmak için Delphi kâhini Pythia’ya gitmiş, kadın kahramana o günden sonra anılacağı ad olan Herakles (Hera’nın Şanı) lakabını vermiştir.
Kitharon Aslanı
Herakles, 18 yaşındayken babasının ve komşu Kral Thespios’un sürülerine zarar veren Kitharon aslanını öldürerek ilk büyük işini gerçekleştirmiştir. Kahraman hiçbir avcının peşine düşmediği aslanı avlamak için Thespios’un sarayına yerleşmiş ve elli gün boyunca aslanın peşinde dolaşmıştır. Bu sırada ününü duyduğu kahramandan torunları olmasını isteyen kral, av yorgunluğundan hep aynı kızla birlikte olduğunu sanan Herakles’in yatağına her gece bir kızını göndererek 50 kızının birden hamile kalarak Thespiosoğulları adıyla bilinen sülalenin oluşmasını sağlamıştır. Sonunda aslanı avlayan kahraman dönüş yolunda Thebaililerden aldıkları haraçla geri dönen Orkhomenos kralının elçilerinin kulaklarını keserek kralları Erginos’a götürmelerini söylemiştir. Erginos, Thebai üzerine yürümüşse de ordusu Herakles tarafından yenilgiye uğratılmış ama savaş sırasında oğlunun yanında savaşan Amphitryon ölmüştür.
Herakles’in 12 Görev (Dodekathlon)
Thebai kralı Kreon, kahramanı hizmetinden dolayı kızı Megara küçük kızını ise kardeşi İphikles ile evlendirerek ödüllendirmiştir. Bir söylenceye göre Herakles, Hera’nın kahramana musallat etiği bir delilik nöbeti sırasında kendi ve İphikles’in çocuklarını öldürdükten sonra karısından ayrılmış, kâhine Pythoness’in tavsiyesiyle Tyrins’e giderek kefaret olarak Miken kralı Eurystheos’un hizmetine girmiş, kralın emriyle verilen 12 görevin altısını Peloponnesia’da diğerlerini Yunan dünyasının diğer bölgelerinde şu sırayla tamamlamıştır.
1. Nemea aslanını (LEON NEMEIOS ) öldürmek
Orthos ile Ekhidna’nın yavrusu ve Thebai Sphinx’inin kardeşi olan bu yaratık ay
tanrıçası Selena tarafından Hera’ya verildikten sonra tanrıça tarafından Nemea’ya yerleştirilmişti. İki girişi olan bir mağarada yaşayıp, taş, demir, tunç, ok, sapan hatta ateş yaralanmayan aslan bölgedeki sürülere zarar vermekteydi. Herakles aslanın yaşadığı mağaranın bir girişini tıkadıktan sonra içeri girmiş sıkıştırdıktan sonra koluyla boğazını sıkarak öldürebilmiş ve hiçbir silahın işlemediği postunu hayvanın kendi pençelerini kullanarak soyup mağaradan çıkmıştır. Herakles daha sonra bu postu sırtına geçirecek aslanın başı da kahramana miğfer vazifesi görecektir.
Herakles, aslanı avlamaya giderken yoksul bir köylü olan Molorkhos’a uğramış oğlu Nemea aslanı tarafından öldürülen adam kahramanın onuruna tek koçunu kurban etmek isteyince kahraman adama dönüşü için 30 gün beklemesini eğer dönmezse kendisi için dönerse Zeus’un onuruna kurban edebileceğini söylemiştir. Süre dolup da kahraman geri dönmeyince adam tam koçunu kurban etmeye hazırlanırken Herakles çıkagelmiş, Molorkos’un Zes onuruna koçunu kurban ettiği yerde sonrasında Nemea Oyunları yapılmaya başlanmıştır. Miken kralı Eurystheos, aslanın postuyla kentine doğru gelen kahramanın gücünden korkarak şehre girmesini yasaklamış, bundan sonraki görevlerinde getireceklerini de kentin kapısına bırakmasını istemiştir.
2. Lerne Ejderhasını (HYDRA LERNAIA ,Lernaean Hydra, Hydra) öldürmek
Typhoon ile Ekhidna’nın yavrusu olan bu canavar Hera tarafından Amymone
pınarında dev bir çınar ağacı altında yetiştirilmişti. Hydra, koca gövdesinin üzerinde yılana benzer dokuz boynu üzerinde dokuz kafası olan bir bataklık ejderi olup, çevre köylere, tarlalara ve evcil hayvanlara zarar vermekteydi. Herakles, alevli oklar atarak bataklığı terk etmeye zorladığı ejderin kafalarını sopasıyla parçalamaya çalıştığında giden kafanın yerine iki kafanın birden çıktığını görünce yeğeni İolaos’tan civardaki ormanı ateşe vererek ateşten kor halinde odun getirmesini istemiştir. Daha sonra kesilen başların yerini yenilerinin çıkmaması için bu ateşle dağlamış, sonunda ejderi parçalamış, ortadaki ölümsüz baş dâhil yaratıktan kestiği tüm kafaları toprağa gömüp üzerlerini ağır bir kaya ile kapatmıştır. Bu sırada yine Hera’nın gönderdiği bir yengeç kahramanın topuğunu ısırmışsa da Herakles bu yaratığı da ezerek öldürmüştür. Apollodorus’a göre Eurystheos, kahramanın İolaos’tan yardım aldığını ileri sürerek görevin layıkıyla tamamlanmadığını ileri sürmüştür. Bazı modern yorumcular Herakles’in gerçekte bir canavar öldürmeyip Lerne bataklığını kurutmakla görevlendirdiğini tıkadığı her su kaynağının yerine başkalarının çıkmasının bu hydra ile sembolize edildiğini ileri sürmüştür.
3. Altın boynuzlu Keryneia geyiğini yakalamak
Av tanrıçası Artemis’in Oninoe’de yaşayan ve çok hızlı koşan kutsal dişi geyiğini öldürürse tanrıçayı gücendireceğinden, Herakles geyiği avlamak yerine yıl boyunca peşinden koşarak yorgun düşmesini sağlamıştır. Geyik önce Artemision dağına kaçmış ardından Ladon nehrini geçerken Herakles tarafından okla vurularak hafifçe yaralanmıştır. Yere düşmesini sağladığı canlı geyiği sırtına vuran kahraman Arkadia’da rastladığı Apollon ile Artemis’i de atlatarak Tiryns’e dönmüştür.
4. Erymanthos yaban domuzunu yakalamak
Kısa bacaklarına karşın olağanüstü bir hıza sahip keskin dişli yaban domuzunu, kara saplanacağı derin bir kar yığınına götürüp yakaladıktan sonra ayaklarını bağlayıp Tiryns’e götürmüştür.
5. Kral Augeias’ın ahırını temizlemek
Babadan kalma büyük bir sığır sürüsünün sahibi olan Elis kralının ahırlarında uzun süredir temizlenmemiş dağ gibi sığır pisliği birikmiş olup, hem ahırların temizlenmesi hem de verimsizleşen toprağın gübrelenmesi gerekmekteydi. Eurystheus, Herakles’e ahırları temizleme işini kahramanı küçük düşürmek için vermiş o da Augeias ile ahırları bir gün içinde temizlemek için krallığını yarısı veya sürünün onda biri karşılığında anlaşmıştır. Herakles, sanıldığı gibi elde kürek ahıra girecek yerde Alpheios ve Peneios nehir yataklarını ahırın içinden geçecek şekilde değiştirerek temizliği yapınca aldatıldığını düşünen Augeias kahramanı ülkesinden kovmuş, Eurystheus ise bu işi ücret karşılığında yaptığı iddiasıyla verdiği görevler arasından çıkarmıştır. Herakles sonradan Arkhadialılardan bir ordu toplayarak Elis kralının üzerine yürümüşse de kral yeğenleri olan Molionidler (Eurytos ile Kteatos) sayesinde kahramanın ordusunu yok etmiş, İphikles’i de ağır yaralamışlardır. Savaş sırasında hasta olan kahraman iyileşince önce pusuya düşürdüğü Molionidler’i ardından Elis üzerine yürüyüp Augeios’u öldürdükten sonra tahta lehine tanıklık yapan Phyleus’u çıkarmıştır.
6. Stymphalos kuşlarını yaşadıkları gölden kovalamak
Arkadia’da Stymphalos gölü kıyılarında yaşayan kuşlar sığındıkları bolluk ortamında aşırı miktarda çoğalmış çiftçilerin bahçelerindeki meyveleri çalmakla kalmamış, aynı zamanda tüylerini ok gibi fırlatarak insanlar için tehlike oluşturmuşlardır. Herakles, Hephaistos’un Athena’ya hediye ettiği çirkin sesli bir çıngırağı tanrıçadan alarak kuşları saklandıkları yerlerden kaçırmayı kalanları da okla avlamayı başarmıştır.
7. Girit boğasını dizginlemek
Girit kralı Minos’un denizden çıkan ilk yaratığı Poseidon’a kurban edeceği sözüne rağmen denizden gelen olağanüstü güzellikte bir boğayı öldürmeye kıyamayıp kendi sürülerine katmış, öfkelenen deniz tanrısı da hayvanı delirterek insanların üzerine salmıştır. Başka söylencelerde bu boğanın Zeus için Europe’yi kaçırdığı hatta Pasiphae’nin âşık olduğu hayvan olduğu kaydedilmiştir. Herakles, burnundan alevler saçtığı söylenen boğayı yakalayarak, Tiryns’e getirmiştir.
8. Diomedes’in insan eti yiyen kısraklarını yakalamak
Herakles, Podargos, Lampon, Ksantos ve Deinos adlı bu atları tunç yalaklarına bağlanmış vaziyette insan eti yerken görünce, Trakya kral Diomedis’i zalimliğinden dolayı öldürerek cesediyle kısrakları beslemiştir. Kısraklar sahiplerini de yedikten sonra Herakles’e boyun eğmiş, kahraman da atları Eurystheos’a getirmiştir.
9. Hippolyte’nin kemerini getirmek
Savaş tanrısı Ares’in Amazon kraliçesi Hippolyte’ye hediye ettiği kemeri Eurytheus kızı için istiyordu. Bir kaç arkadaşıyla birlikte Themiskyra’ya giden kahramanı dinleyen kraliçe, kemeri kendi isteğiyle Herakles’e vermiştir. Bununla birlikte Hera, Amazon kılığına girerek savaşçılara Herakles’in kraliçelerini öldürdüğünü söyleyince, çatışma çıkmış, Herakles kandırıldığını sanıp kraliçeyi öldürmüştür. Bir başka yoruma göre çatışma Herakles daha karaya çıkar çıkmaz başlamış, Hippolyte, arkadaş veya kardeşi olan Melanippe kahraman tarafından esir edilince kemerini vermeye razı olmuştur.
10. Canavar Geryoneus’in sığırlarını getirmek
Erythia dasında yaşayan ve bel hizasından birbirine yapışık üç adam formundaki bir
canavar olan Geryoneus, kırmızı renkli güzel sığırlarını Typhon ile Ekhidna’nın yavrusu iki başlı köpek Orthos’un yardımıyla otlatmaktaydı. Herakles, Okeanos’u geçerek adaya ulaşmak için Güneş’in her gün batıya yolculuk ettikten sonra doğudaki sarayına dönmek için kullandığı kupasını Libya çölünde kendini sıcaktan bunaltan güneşe doğru attığı oklarla tehdit ederek ödünç almıştır. Benzer şekilde Okeanos kupayı yüksek dalgalarla batırmak isteyince Herakles’in oklarından nasibini alarak kahramanın hedefine ulaşmasına yardım etmek zorunda kalmıştır. Herakles adaya vardığında önce üzerine saldıran Orthos’u ardından çoban Eurytion’u son olarak sopayla döverek, Geryoneus’u ise okla vurarak öldürmüştür. Herakles, sığırları alıp Güneş Kupasıjnın içerisinde Tiryns’e dönerken uyuya kalmış bu sırada Kakus adlı yamyam dev sığırları çalıp mağarasına götürmüştür.Kahraman devin mağarasının tavanını söktükten sonra, çürümüş insan cesetleriyle dolu mağaraya girerek Kakus’u boğarak öldürmüş sığırları ise geri almıştır.
11. Hesperidlerin altın elmalarını kazanmak
Gaia’nın (Yeryüzü) Hera’ya evlilik armağanı olarak verdiği altın elmaları tanrıça Atlas dağının eteğindeki bahçesine dikmiş, çalınmalarını engellemek için başlarına Hesperidler olarak bilinen Aigle, Erythie ve Hesperarethousa adlı 3 peri ile Typhon ile Ekhidna’nın yavrusu olan 100 kollu bir ejderhayı bekçi olarak dikmiştir. Hesperidlere aitti ve yüz başlı bir ejder tarafından korunmaktaydı. Herakles bahçeye giderken Libya’da egemen olan ve her yabancıya güreşmek için meydan okuyan Gaia’nın oğlu Antheus’la karşılaşmıştı. Antheus’un gücünü anasından aldığını fark eden Herakles rakibini ayağını yerden (Gaia’dan) kesip havaya kaldırıp boğarak öldürmüştür. İllyria’da rastladığı su perilerinden deniz tanrısı Nereus’tan gideceği yer hakkında bilgi alabileceğini öğrenince tanrıyı yakalayıp bağladıktan sonra istediği bilgiyi almıştır. Libya ve Mısır üzerinden Arabistan’a varan kahraman Güneş Kupasına binerek Kafkasya’ya ulaşmıştır. Herakles burada Zeus tarafından dağa çivilenmiş ve sürekli yenilenen karaciğeri her gün bir kartal tarafından yenilen Prometheus’un görmüş, kartalı öldürerek titanı zincirlerinden kurtarmıştır. Kahramana müteşekkir kalan Prometheus Herakles’e ejderhayla savaşıp elmaları toplamaktansa Atlas’ı bulup, elmaları ona toplatmasını öğüdünü vermiştir. Hyperborealılar ülkesine varan Herakles, gök kubbeyi sırtında taşıyan Atlas’ın görevini bir süreliğine devralıp titanı elmaları toplamaya göndermiştir. Elmalarla dönen Atlas, gök kubbeyi taşımaktan yorulduğunu Eurystheos’a elmaları kendisinin vermek istediğini söylemiştir. Herakles razı olmuş görünüp kurnazlıkla omuzları ile gök kubbe arasında bir yastık koymak istediğini bildirerek bir an için yükünü yeniden Atlas’a vermiş bu sırada yerdeki elmaları alarak kaçmayı başarmıştır. Bir başka söylenceye göre ise Herakles, Atlas’tan yardım alamdan doğrudan ejderhayı öldürdükten sonra elmaları almış, Hesperidler de üzüntülerinden karaağaç, kavak ve söğüt ağaçlarına dönüşmüşlerdir.
12. Yeraltı dünyasına inerek üç başlı köpek Kerberos’u yakalamak
Herakles’in Hades’in girişini koruyan üç başlı, sırtı yılanlarla kaplı, ejderha kuyruklu canavarı yakalaması için önce Ölüler dünyasına inmesi gerekiyordu. Hermes ve Athena’nın yardımıyla Eleusis gizemlerini öğrenerek yer altı dünyasına inmek ve canlı olarak geri dönmenin sırların vakıf olmuştur. Tenaros veya Pontos Herakleia’daki bir mağara girişinden yeraltı dünyasına inen kahramanı gören ölüler kaçışırken Gorgo Medussa ile Meleagros kaçmayarak karşısına çıkmıştır. Hermes kılıcını çeken Herakles’i Medussa’nın hayalden ibaret olduğu gerekçesiyle savaşmaması konusunda uyarırken kahraman hüzünlü hikâyesini anlatıp kendini duygulandıran Meleagros’a kız kardeşiyle Deineira ile evleneceğine dair söz vermiştir. Herakles daha sonra Persephone’u kaçırmaya gelen Theseus ile Pirithoos ile karşılaşmış canlı oldukları halde cüretleri sebebiyle zincire vurulmuş iki gençten Theseus’u ardından bir kayanın altında mahsur kalmış olarak bekleyen Askalaphos’u kurtarmıştır. Sonunda Hades’in karşısında çıkan kahraman tanrıdan izin Kerberos’u beraberinde götürmek için izin istemiş, hiç bir silah kullanmaması koşuluyla razı olabileceği cevabını almıştır. Herakles kendi gövdesini hiçbir silahın dolayısıyla Kerberos’un akrep gibi sokan kuyruğunun bile işlemediği aslan postuna sardıktan sonra canavarı kucakladığı gibi Tiryns’e taşımıştır. Kral Eurystheus Kerberus’u görünce korkusundan kötü durumlar için hazırlattığı bir küpün içine saklanmış, kahraman da köpeği Hades’e geri götürmüştür.
Herakles’in Diğer Maceraları
Herakles kısa bir süre için İason’un Argo seferine katılmışsa da delirince İphitus’u öldürmüş kendine gelince tedavi olmak için Delphi tapınağına dönmüştür. Delphi kâhini kahramanın talebine yanıt vermek istemeyince Herakles kutsal sehpayı alarak başka bir tapınağa götüreceğini söylemiştir. Apollon aceleyle gelince Herakles tanrıyı dövmeye başlamış ve ancak Zeus’un bir yıldırımıyla durdurulabilmiş, kahineler sonunda kahraman yardım etmeye ikna edilmiştir.
Herakles’in Ölümü
Herakles Ölüler Dünyasında söz verdiği gibi Meleager’in kız kardeşi Deianira ile evlenmiş ve 5 çocuğu olmuştur. Bir gün karısıyla bir nehirden geçerken Nessos adlı bir kentaur Deianeira’yı karşı kıyıya geçirmeyi teklif etmişse de yolun yarısında kadına tecavüz etmeye kalkışınca Herakles tarafından okla vurulmuştur. Kentaur ölmeden önce pişmanmış gibi davranarak yarasından kanını alıp saklaması bir gün Herakles’in başka bir kadına bakması durumunda kocasının kıyafetlerinde birisine bu kanı dökmesini tavsiye etmiştir. Kentaura göre dediğini yapması halinde sözde Herakles karısından başka bir kadınla ilgilenmeyecektir. Yıllar sonra Herakles esir bir prensese âşık olunca kadın umutla kocasına zehirli ceketi giydirerek Herakles’in şifası olmayacak şekilde hastalanmasına sebep olmuştur. Herakles, ceketi bedeninden derisiyle birlikte çıkarınca ve acısını yatıştırmak ölümden başka çaresi olmadığını anlamıştır. Herakles’in büyük oğlu Hyllos kahramanı Oita dağına götürerek babasının cenazesi için bir odun yığını hazırlamıştır. Odunlar Philoktetes tarafından ateşe verildiği sırada bir yıldırım odun yığının içine düşerek ortalığı aydınlatmış, bir bulut yeryüzüne inerek kahramanı Olympos dağına tanrıların yanına taşımış, böylece Herakles ölümsüz olmuştur.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016