Makale: Özhan Öztürk
Kerkinitis,[1] MÖ 6. yüzyılda Kırım’ın güney batısındaki Kalamiş (Kalamitski) körfezinin kuzeyinde kurulmuş bir Yunan kolonisi olup,[2] Atina, Sinop, Rodos, Ereğli, Khersoneses ve Pantikapea ile ticari ve kültürel ilişkileri bulunan bir liman kentiydi.
Gözleve Tarihi
Kerkinitis, MÖ 4. yüzyılda bağımsızlığını kaybetmesine karşın ticari ve stratejik önemini sürdüren bir kaleye dönüşmüştür. MÖ 110-109’da İskit istilasına uğrayan kent, MÖ 2. yüzyıl sonlarında diğer Kırım sahil kentleri gibi Pontuslu general Diophantus tarafından fethedilmiş, bu dönemde adı VI. Mithridates Eupator’un lakabına atfen Eupatoria olarak değiştirilmiştir.
MS 1-3. yüzyıllarda Roma egemenliğine giren kent, MS 3. yüzyılda Got saldırıları sırasında kent terk edilmiş olmalıdır. Yeniden yerleşimin başlamasıyla MS 4-5. yüzyıllarda Hun, Hazar ve Kuman istilasına maruz kalmıştır. MS 7-10. yüzyıllar arasında Hazar devletinin parçası olan yerleşimin adı “Güzliev”[3] olarak değiştirilmiş, sonradan Kuman, Moğol ve Kırım hanlığının egemenliğine girmiştir.
Tatarlarca Kezlev olarak adlandırılan kentin kalesi Osmanlı döneminde yeniden inşa edilmiş ve yerleşimin adı Gözleve olarak değiştirilmiştir. 1478 ve 1485’de kısa süreli Osmanlı yönetimine giren kent sonrasında 1783’de Rus Çarlığı tarafından ele geçirilene dek Kırım Hanlığı tarafından yönetilmiştir. Bu dönemde hanlığın başta köle ticareti olmak üzere en önemli ticaret merkezlerinden birisi olmuştur. Ortaçağ Rusçasında kentin Tatarca adının bozuk şekli Kozlov kullanılırken 1784’de antik adı Eupatoria’nın Rus ağzındaki formu Yevpatoria[4] (Ukraynaca Євпаторія) resmi adı olarak kabul edilmiştir. 1840’larda kentte 11 bin kişi yaşamakta ve 30 dükkân bulunmakta olup, liman yenilenmiş, 1854’de küçük bir hastane inşa edilmiştir.
14 Eylül 1854’de başlayan Kırım Savaşı sırasında İngiliz, Fransız ve Türk ordularınca işgal edilen bölgede yaşanan çatışma Gözleve Muharebesi veya Eupatoria Savaşı olarak adlandırılmıştır. İngiliz ve Fransızlar Alma, Balıklava ve İnkirman’da Rus direnişini kırıp, Sivastopol’u kuşatınca Ruslar tek ikmal ve geri çekilme yolu üzerindeki Gözleve’de bulunan Serdar-ı Ekrem Ömer (Lütfi) Paşa komutasındaki üç piyade ve bir süvari fırkası ile Ferik Selim Paşa komutasında bir Mısır fırkasından oluşan Osmanlı güçleri üzerine 6 piyade alayı, 2 süvari tugayı ve 5 Kazak süvari birliğiyle saldırmıştır. Aşağı yukarı eşit top ve asker sayısına sahip güçlerden Osmanlılar 350 kadar kayıp verirken Ruslar 2.500 kadar ölü ve yaralı kaybederek geri çekilmek zorunda kalmıştır.
Modern Kezlev, Kırım Özerk Cumhuriyeti’nde Akmescit’in 65 km kuzeybatısında, Akyar’a 95 km, Ak Meçet’e 67 km yer alan bir kasaba olup, 1866’da ilk kütüphanesi açılmış, 1867’de ilk şehir planı hazırlanmıştır.
19. yüzyıl sonlarında Kırım’daki tuz üretiminin % 36’sını tek başına gerçekleştiren kentte askeri endüstri, kiremit ve tuğla fabrikaları, taş ocakları faaliyete geçmiş, 1891’de ilk meteroloji istasyonu açılmıştır. 1905’te deniz kenarında ilk sanatoryum, 1910’da tiyatro binası açılırken, 1915’de Sarabuz demiryolu hattıyla Sivastopol ile Moskova’ya bağlanmıştır. 1918’de Alman ordularınca işgal edilen kent, 1920’de tekrar Sovyet kontrolüne girmişse de Alman işgali II. Dünya Savaşı sırasında da 31 Ekim 1941-13 Nisan 1944 tarihleri arasında tekrarlanmıştır. 1940 yılında kentte 26 SPA ile 17 çocuk sağlık merkezi bulunmaktaydı.
25 Aralık 2008’de bir apartman bloğunda meydana gelen doğal gaz patlamasında 27 kişi ölmüş, Ukrayna devlet Başkanı Viktor Yushchenko 26 Aralık gününü milli matem günü ilan etmiştir.[5]
Gözleve Tarihi Eserler
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde kentteki tarihi eserlerden bahsetmişse de verdiği tarihler ile seyahati arasında uyumsuzluk bulunmaktadır: “Çarşısında birkaç büyük mescidi, beş adet hamamı vardır. On bir adet tüccar hanı olup üçü çok büyüktür. En büyüğü de İslâm Giray Han efendimiz merhumun hanıdır. Tarihi 1062 (1651)’dir. 245 ev vardır. Mehmet Han binası olan han kale gibidir, kat kattır, demir kapılıdır. 2 adet tefsir medresesi vardır. 5 adet sibyan mektebi, 3 adet tekkesi, 7 adet çeşmesi vardır. İslâm Giray Çeşmesi çarşı ortasında dört köşeli ve büyüktür, tarihi 1061 (1650)’dir.”
1904 yılında Yevpatoria’da 4 Otodoks kilisesi, 14 cami, 4 sinagog, 2 erkek 1 kız okulu faaliyet göstermekteydi. Kentte tüm Kırım’da ancak 700 kişi kalan Türkçe konuşan Museviler Karayimlerin en önemli yerleşim alanlarından birisi olup, Karaimskaya sokağı 68 numarada adresinde bulunan 18. yüzyıl yapımı Karay Kenesası Karayimlerin faal tek ibadethanesidir.
Kerkinitida kalesi, günümüzde yok olmaya yüz tutmuş olup Evliya Çelebi tarafından “Bir iç kale ile doğusunda bir büyük kalesi vardır. Dış kaleye açılır bir demir iç hisar kapısı, limana bakan balyemez topları vardır. Kalenin kara tarafı kesmekaya hendektir” sözleriyle anlatılmıştır.
16. yüzyılda Mimar Sinan tarafından inşa edilmiş 33 metrelik 2 minaresi bulunan tek kubbeli “Cuma Camii” halen kentteki İslam cemaatine hizmet vermekte ayrıca kentte 18. Yüzyıl yapımı bir Türk hamamı ile bir de tekke bulunmaktadır. Mimar Sinan Han Camii’nin hemen yanındaki parkta Tatarca ve Rusça harflerle “Genotsid ve Deportatsiada elak olgan Qırımtatar Halqına hatire…” sözlerini içeren ve 18 Mayıs 1944’de yaşadıkları sürgünde hayatını kaybeden Kırım Tatarlarının anısına dikilen bir anıt yer almaktadır. Yine Evliya’nın bahsettiği ve Giray’ın evlatlarından Kalgay Nurüddin tarafından inşa ettirilmiş Nurüddin Sultan Camii ise günümüzde harabe halindedir. Osmanlı döneminde Müslümanların ibadet ettiği Odunpazarı Camii Rus işgalinin ardından Evangelist kilisesine dönüştürülmüşse de günümüzde Yedinci Gün Advenistleri tarafından kilise olarak kullanılmaktadır.
Kentte ayrıca 1897’de mimar A. Bernardazzi tarafından inşa edilen St. Michael katedrali ile Kırım Savaşı’nda ölen Rus askerlerin hatırasına dikilen Vtanovleno anıtı bulunmaktadır.
Sikkeler
Arkaik dönemde MÖ 450-425 tarihleri arasında bronz ok başlarının para olarak kullanıldığı anlaşılmış olup, sonradan MÖ 425-400 tarihleri arasında üzerinde balık figürü olan sikkeler basılmıştır.
Helenistik dönemde MÖ 310-300 tarihleri arasında ön yüzünde Tykhe arkasında ata binen İskit figürü, MÖ 300-290’da ön yüzünde oturan İskit, arka yüzünde at figürü ile ön yüzünde Artemis’in portresi arka yüzünde geyik tasviri yer alan bronz sikkeler basılmıştır.
Ermeni Bazar, Armyanskiy Bazar, Armyansk
18. yüzyıl başlarında Perekop (Or Qapı, Tafros) kalesinden gelen Rum ve Ermenilerce kurulan kentin adı olup, 1730’da Ermeni Pazar, 1921’de Armyansk adını almıştır. 1930’da Krasno Perekopsk bölgesinin merkezi olan kent 2 Mart 2014’den itibaren Rusya’nın defakto kontrolünde olup Kırım Cumhuriyetinin sınırlarında yer almaktadır. Kent nüfusu 1926 yılında 2 670 kişi (1.159 Ukraynalı, 614 Rus, 572 Tatar, 157 Yahudi, 22 Alman, 14 Ermeni, 6 Yunan), 2001’de 24.508 (% 54 Rus, % 29 Ukraynalı, %4 Tatar ve diğer) 2014’de 21,987’dir. Yahudiler kente 19. Yüzyılda yerleşmiş olup, 1941 Ekim ayında kente giren Alman ordusu Yahudielri sarı David yıldızı takmaya zorlamış Mart 1942’ye dek 40 kadarını öldürmüştür[6].
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Yunanca Κερκινίτης
[2] Hangi Yunan kenti tarafından kolonize edildiği bilinmemekte olup, bir İon kenti veya Dorlar (Heraklea Pontika) kurulmuş olabilir.
[3] Evliya Çelebi’nin de bildirdiği gibi bir Tatar köyünün adı olan “Gözlü ev” ile ilişkili olmalıdır.
[4] Rusça Евпатория, Ukraynaca Євпаторія
[5] “Ukraine mourns Crimea blast dead”. (26 Aralık 2008) 13 Mayıs 2011 < http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7799935.stm>
[6] http://www.yadvashem.org/untoldstories/database/index.asp?cid=607 (Erişim 10.1.2016)