Makale: Özhan Öztürk
Ardanuç, Kürdevan, Kurusan ve Yalnızçam dağlarının eteklerinde Bulanik, Horhot ve Eksinar derelerinin birleştiği alanda kurulmuştur. Ortaçağ’da Bagratunilerin hüküm sürdüğü Tao-Klarjeti prensliğinin başkenti olan yerleşimde yer alan Gevhernik kalesi 744’de Emeviler tarafından kuşatılmıştır.
Ardanuç Kalesi, geniş ve verimli topraklara hakim bir tepe üzere konumlanmakta olup, bölgeye hakim olan Bagratuni beyleri açısından Ortaçağ’da İberya, Ahhazya ve Misimya devletlerine karşı stratejik öneme sahipti.[1] 10. yüzyıl ortalarında Abhazya’nın (vasal) magistra[2] kralı II. Giorgi kızkardeşini evlendirdiği Aşot’a Ardanuç bölgesini vermişse de Aşot’un düşmanlarıyla işbirliği yapması üzerine verdiği topraklar karşılığında para istemiş, anlaşmazlık büyüyünce ancak Giorgi’nin ölümünden sonra Ardanuç ikiye bölünerek çözülebilmiştir. 1071 sonrasında Bagratlar ile Selçuklular arasında bölgeye egemen olma mücadelesine tanıklık eden yerleşim 1551’de Osmanlılarca fethedilerek, sancak haline getirilmiştir. 4 nahiye ile 104 köyden[3] oluşan Ardanuç sancağı “zeamet” ve “tımar” olarak dağıtılmıştır. Ardanuç, 1578 – 1828 arası dönemde merkezi Ahıska olan Çıldır sancağına bağlı olarak yönetilmiş olup, 1585 yılında Haçrik beyi İskender sancak beyi olarak atanmıştır. Ardanuç nahiye merkezi 43 hanelik “Rıbat-ı Ardanuç” köyü olarak geçmekte, buğday,arpa, darı, pamuk, yonca, şıra üretilip, koyun ve domuz beslenmekteydi. 1829’da Erzurum eyaletine bağlı Çıldır sancağına bağlanan Ardanuç kazasında 1878 Erzurum salnamesine göre 5.672 kişi yaşamakta bunun 5.213’ü İslamlardan, 549’u Hristiyanlardan oluşmakta, kazada 112 dükkan, 35 cami ve mescit, 30 medrese, 4 kilise, 3 han, 1 hamam, 33 İslam ilkokulu, 4 Hristiyan ilkokulu bulunmaktaydı.
Ardanuç, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rusya’ya terk edilmiş, bu döndemde Anıç (İncili), Aravet (Torbalı) ve Hertvis (Konaklı) köyleri istarnişa adlı yönetim birimleri yapılmıştır. I. Dünya Savaşı’nın ardından 1918’de İngiliz, 1919’da Gürcü işgali yaşanmıştır. 23 Şubat 1921’de işgalin sona ermesinin ile 7 Mart 1921’de Türk güçleri kente girmiş Ardanuç fiilen Türkiye topraklarına katılmıştır. 1945 yılına kadar Artvin’e bağlı bir nahiye statüsünde olan yerleşim 1 Ağustos 1945 tarih ve 4769 sayılı kanunla ilçe olmuştur. Bu dönemde ilçe merkezi Tütünlü köyü iken, Kasım 1948’de Adakale’ye 1954’de ise hükümet binasının[4] inşa edildiği Meydanlar semtine taşınmıştır.
Günümüzde 1 belediye, 13 mahalle ve 49 köyün bağlı olduğu Ardanuç ilçesinin 1950 nüfusu 19.352 (439 kent, 18.913 köyler) iken, 1960’da 22.669, 1970’de 23.306, 1980’de 21.945, 1990’da 17.782, 2000’de 14.477, 2009’da 11.813 (6.305 kent, 5.508 köyler) olmuştur.
Ardanuç Tarihi Yapılar
Eski Ardanuç olarak bilinen Adakale köyü yakınlarındaki yüksekçe bir tepe üzerinde yer alan Gevhernik veya Ardanuç kalesi üzerindeki kitabeye göre Osmanlı fethinin ardından 1562’de onarılmıştır. Gevhernik gibi Ardanuç’un 13 km kuzeydoğusunda Aşağı ırmaklar (Hisarlı) köyünde yer alan Petoban, 8 km güneybatısında Bereket köyünde yer alan Kılarçet ve 5 km batısında yer alan Ferhatlı (Ahiza) köyünde yer alan Kalmaklı kalelerinin de Bagratlar döneminde inşa edildiği sanılmaktadır.
Ardanuç’un en önemli İslami yapısı Merkez ilçede bulunan Sefer Paşa Camii olup, ayrıca 1927’de M. Zeki harap bir medrese ile Ermeni Katolik kilisesinin varlığını bildirmiştir[5]. İlçe merkezine 17 km mesafede bulunan Bulanık (Lengethev) köyünün Çamlık mahallesinde MS 9-10. yüzyıllarda yapıldığı sanılan Rabat kilisesi bulunmakta, merkeze 12 km mesafede yer alan Peynirli köyünde ise Candar Baba adlı bir ziyaret yeri bulunmaktadır.
Ardanuç Köylerinin Eski ve Yeni İsimleri
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Akarşiya | Akarsu |
| Ançkora | Anaçlı |
| Samushar | Aşağı Irmaklar |
| Şargile | Aşıklar |
| Arkim | Avcılar |
| Tanzot | Aydın |
| Çidil | Bağlıca |
| Gulice | Ballı |
| Varteliya | Beratlı |
| Klarcet | Bereket |
| Havt | Boyalı |
| Lengethev | Bulanık |
| Anagert | Cevizli |
| Nergiyal | Çakıllar |
| Cara | Çıralar |
| İşkinar | Eşkinar |
| Ahiza | Ferhatlı |
| Heve, Heva | Geçitli |
| Opiçala | Gökçe |
| Geleşen | Güleş |
| Şurmak | Gümüşhane |
| Hamogoret | Hamurlu |
| Haravul | Harmanlı |
| Petoban | Hisarlı |
| Anç | İncilli |
| Karsniya | Kapıköy |
| Diyagarmuç | Karlı |
| Kaşıkçı | Kaşıkçı |
| Unushev | Kızılcık |
| Hertus | Konaklı |
| Göreşet | Kutlu |
| Varthel | Meşeköy |
| Meçegil | Müezinler |
| Masalahet | Naldöken |
| Sahre | Ovacık |
| Ortiz | Örtülü |
| Kaptahor | Peynirli |
| Sagara | Sakarya |
| Cuğo | Soğanlı |
| Müker | Tepedüzü |
| Aravet | Torbalı |
| Usot | Tosunlu |
| Bice | Tütünlü |
| Ustamel | Ustalar |
| Solyana | Yaylacık |
| Kontrom | Yolağzı |
| Basa | Yolüstü |
| Samushar | Yukarı Irmaklar |
| Zegerya | Zekerya |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Kollautz, 2000: 50
[2] Roma tarafından atanan yöneticilere verilen unvandır.
[3] Ardanuç 59, Tavusker 28, Cahıs 7, İşhan 7 köydür.
[4] Hükümet konağının temeli 26 Temmuz 1954’de atılmıştır (Milliyet Gazetesi, 26 Temmuz 1954 s.3)
[5] Zeki, 1999: 102