Makale: Özhan Öztürk
17. yüzyıldan itibaren yerel derebeylerinin genellikle Hıristiyanların yaşadığı kıyı topraklarının kontrolünü ele geçirmesiyle birlikte Akçaabat ile Sürmene arasındaki kıyı yerleşimlerinden iç bölgelere yaşanan göç neticesi kurulan yeni Rum yerleşimleri kurulmuştur. Santa (Σάντα), Kromni (Κρώμνη), İmera veya Tsimera (Τσιμερά) ve Stavrin (Σταυρίν) idari açıdan Trabzon sancağının Torul kazasına bağlı Rum yerleşimlerinin adı olup, ahalileri 1923 mübadelesiyle Yunanistan’a gönderilmiştir. Santa dini açıdan Rodopoli, Kromi ve İmera ise Haldiya metropolitliğine bağlıydı.
Santa (Dumanlı)
Madenci, taş ustası veya duvarcılık yapan 3 bin nüfuslu Santa halkının kadınları da
erkekler gibi silah taşıyan sert dağlılar olup, coğrafyanın da yardımıyla Türk-Yunan savaşı hatta sonrasında mübadeleye dek Efkleidis Kourtidis (1885–1937) liderliğinde[1] Türk birliklerini köylerine sokmamayı başaracak denli güçlü ve organize bir direniş göstermişlerdir[2]. 1856 yılında halkının % 51’i Hıristiyan, %49’u Gizli Hıristiyan olan Santa kasabası 7 mahalleden oluşmaktaydı. Bu dönemde Gizli Hıristiyan olduklarının
ortaya çıkmasının ardından 1877-78 Osmanlı-Rus savaşının ardından Gürcistan, Güney Rusya ve Ermenistan’a, Gümüşhane madenlerinin 19. Yüzyılda kapanmasının ardından ise büyük ölçüde Sürmene, Yomra, Bayburt, Rusya ve madencilik yapabilecekleri diğer bölgelere göç etmişlerdir. Mübadele sonrası boşalan Santa kasabası Dumanlı adıyla Gümüşhane’ye bağlı basit bir köye dönüştürülmüş olup, yazları Yomralı köylülerce mezra olarak kullanılmaktadır.
- Piştofandon: 400 ev, St. Kyriake, St. Panteleimon, St. Christophoros kiliseleri, bir ilkokul ve çeşme bulunmaktaydı.
- Zurnaciandon: 120 ev, St. Georgios, St. Constantine, St. Kyriake kiliseleri ile bir ilkokul bulunmaktaydı.
- Çakalandon: 53 ev, Zoodohu Pigis and St. Georgios kiliseleri ile bir ilkokul bulunmaktaydı.
- İşhanandon: 150 ev, St. Kyriake, St. Georgios, bir kız bir erkek ilkokulu bulunmaktaydı.
- Kozlarandon: 60 ev, St. Apostles Petros ve Pavlos kiliseleri ile bir ilkokul bulunmaktaydı.
- Pinetandon: 30 ev, St. Elias ve St. Georgios kiliseleri ile bir ilkokul bulunmaktaydı.
- Terzandon: 200 ev, St. Theodoros ve Metamorfosis kiliseleri bulunmaktaydı.
İmera
Gümüşhane’ye bağlı köy olan İmera söylenceye göre Trabzon’un fethi sonrasında kent surlarının dışında yaşamaya zorlanan Rumlarca kurulmuşsa da bu iddiayı doğrulayacak bir delil bulunmamaktadır. 1922’de 800 kişilik halkının tümü Ortodoks Rum olan köyde Yenethlion tis Theotokou ile Ioannis Prodromou adlı iki kilise, St. George şapeli ile iki ilkokul bulunmaktaydı. Köy halkı mübadele sonrasında Yunanistan’da Langatha’da Pente Vrysses ve Kavala’da Kekhrokampo köylerine yerleştirilmiştir.
Kromni
Karadeniz’den 60 km içeride deniz seviyesinden 2 bin m yükseklikte kurulmuş olan
bir Rum yerleşimi olan Kromni idari açıdan Torul kaymakamlığına bağlıydı. 19. Yüzyılda 12 kilise ve 1 ilkokulun bulunduğu 15 ayrı mahallede (Siamananton, Mantzanton, Franganton, Glouvena, Zemperekia, Siehnanton, Alithinos, Mokhora, Saranton, Kodonanton, Rakan, Tsaçmatanton, Roustanton, Nanak, Loria) 6 bin civarında insanın yaşadığı yerleşimin nüfusu mübadelenin ardından 250’ye düşmüştür.
12 mahallesinde 20 bin kişinin yaşadığı Kromi, Torul’dan 4 Trabzon’dan 15 saat, İmera ise Kromni’den 20 dakika, Gümüşhane’den 6 saat yürüme mesafesinde olup, kilise ve okullarla dolu mamur yerleşimlerdi[3]. Santa ve Kromni’nin tüm halkı Rum iken İmera ve Kromni’nin batısındaki Stavrin Rum ve İslam 12 bin kişinin yaşadığı 26 mahalleden oluşmaktaydı.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Ευκλείδης Κουρτίδης. Mezarı Yunanistan’da Kilkis bölgesinde büyük ölçüde Santalı mübadilleri barındıran Nea Santa kasabasındadır.
[2] En önemli çatışma 6 Eylül 1921’de gerçekleşmiş direnişin şiddeti ve zorlu coğrafya karşısında Türk birlikleri geri çekilmek zorunda bırakılmıştır.
[3] Economides, 1920: 24-27