Arsin ve Yomra Tarihi, Trabzon

Makale: Özhan Öztürk

Arsen, Arsin

Arsin, 1946 yılına dek Yomra ilçesine bağlı iken bu tarihte bucak olmuş, 1957 yılında çıkarılan 7033 sayılı yasayla ilçe statüsü kazanmışsa da ancak 4 Nisan 1959 tarihinde fiilen teşkilatlandırılmıştır. Trabzon tahrir defterlerinde bir Rum ailesinin adı olarak geçen[1] ve efsanevi ülke Erzin[2] ile isim benzerliği dikkat çekici olan Arsen, bahsi geçen ailenin adından, Yunanistan’da olduğu gibi Agios Arsenios[3] adlı aziz adına yapılmış bir kiliseden ya da Antik Çağ’dan beri kadın ve toponim adı olarak kullanılan Arsini[4] kelimesi ile ilişkili olabilir.

Günümüzde 4 belediye (Arsin, Atayurt, Fındıklı, Yeşilyalı), 18 mahalle ve 20 köyün bağlı olduğu Arsin ilçesinin nüfusu 1960’da 27.757 (2.498 kent, 25.259 köyler) iken, 1970’de 32.250, 1980’de 35.043, 1990’da 33.432, 2000’de 35.863, 2009’da 28.369 (10.395 kent, 17.974 köyler) olmuştur.

Trabzon Arsin İlçesi Köylerinin Eski ve Yeni Adları

Gemura, Yemura, Yomra

Trabzon İmparatorluğu’nun 1364 ve 1432 tarihli Pharos fermanlarında bahsi geçen Gemora[20] bandonunun sınırları Piksites (Değirmendere) nehrinin doğu yakasında başlayıp, doğuda Sürmene güneyde ise Santa’ya dek uzanmaktaydı. Panaretos, 9 Temmuz 1382 tarihinde hıyarcıklı vebanın Aralık-Ocak ayları arasında Trabzon’da pek çok kişiyi öldürdüğünü salgının Matzouka, Surmenoi, Trikomia ve (Yomra’nın merkezi) Dryona’ya[21] dek yayıldığını bildirirken Gemora’dan Sürmene’nin bir parçası olarak bahsetmiştir. Dryona, Trabzon’dan 7 deniz mili uzaklıkta bulunan Kovata körfezinde Karadeniz’e dökülen Dirono deresi ağzında bir liman olup, Hrysanthos’a göre 1344-1418 tarihleri arasında önemli devlet görevlerinde bulunan Doranites ailesi burada yaşamıştır[22]. Trabzon İmparatorluğu döneminde Daphnae ve Platana’dan sonra kentin 3. önemli limanı olan Dryona ticari ve dini bir merkez olup, bu dönemde Ayo Eviyan (St. Eugenios), Theokepastos ve Pharos adlı 3 manastırı barındırmaktaydı.

1486 ve daha geç tarihli Osmanlı tahrir defterlerinde[23] Trabzon kazasına bağlı “nefs-i Yemura” ve “karye-i nefs-i Yemura” formunda kayıtlı bir nahiye adı olarak geçmektedir. 1486 yılı kayıtlarına göre Yomra nahiyesinde 21 köyde 2159 hâne, 85 mücerred, 177 bîve, 46 baştina, 28 müsellem hâne ile 30 yamak Hristiyan’a karşın yalnızca 12 İslam hanesi bulunmaktaydı[24]. 16. yüzyıl başlarında Trabzon kadılığına bağlı bir nahiye olan Yomra, Sinan Çavuş tasarrufunda bir zeametinde ve tümü Hristiyan olan halkının dışardan geldiği anlaşılan Komera köyünün tımar olarak verildiği Taceddin Divâne adlı bir seraskerin yönetimindeydi. Yomra’nın Hara, Varvara, Dirona, Kohali, Oğuz köylerinin padişah hasına, 2 köy ve 1 mezranın Trabzon sancakbeyi hasına, 13 köy ve 1 mezradan 1140 hânenin (41 hâne İslam, 1099 hâne Hristiyan) 155.500 akçe dirlik geliri zaim ve tımarlı sipahilere tahsis olunmuştur. [25]

Şâkir Şevket’in Trabzon tarihi adlı eserinden, 19. yüzyılda kente gelen Bıjışkyan ile Feruhan Bey’in anılarından ve 1887-88 tarihli (H. 1305) Trabzon salnamesinde nahiye merkezinin “Kovata” olduğu bildirilmekteyse[26] de 1902-1903 (Hicri 1320) tarihli salnamede nahiye merkezinin bu dönemde Çarşamba pazarının[27] kurulduğu Dirune[28] mahallesine taşındığı anlaşılmaktadır. Şâkir Şevket, Yomra’da üzüm, armut ve çekirdeksiz bir elma çeşidinin yanı sıra yılda 100 bin kantar fındık üretildiğini, Şena adlı karyede çıkarılan maden suyunun Avrupa’ya bile ihraç edildiğini bildirmiştir.[29] 1 Nisan 1959’da ilçe statüsü kazanan Yomra’ya günümüzde 4 belediye (Kaşüstü, Oymalıtepe, Özdil, Yomra), 21 mahalle ve 17 köy bağlı olup, 1960’da 22.700 (3.189 kent, 19.511 köyler) olan nüfusu, 1970’de 26.179, 1980’de 29.759, 1990’da 30.669, 2000’de 39.736, 2009’da 30.413 (10.977 kent, 19.436 köyler) olmuştur.

Trabzon Yomra İlçesi Köylerinin Eski ve Yeni Adları

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

[1] Trabzon hicri 921 tarihli tahrir defterinde kayıtlı Of nahiyesi, İsporyani köyünde aile adı Yorgi Arsen (Umur, 1951: 140)

[2] St. Martin, Erzurum ilinin adını “Arzeni er Roum” yani Rum Arzeni olarak kaydetmiş olup (Ainsworth, 1842: II, 391) Erzincan (Erzin + Tzan?) ve Hatay ili Yeşilköy köyünün eski adı Erzin (36° 57′ 14N,36° 12′ 8E)

[3] Yunanca Άγιος Αρσένιος (Efir bölgesinde 39° 32′ 15N, 20° 23′ 58E)

[4] Yunanca Ἀρσινόη. (Mora yarımadasında 37° 10′ 0N, 21° 55′ 0E)

[5] Yukarı Arsen

[6] Visera’nın deforme formu olabilir.

[7] Digene, Yunanca bir erkek adı olan Diogenes (Διογένης) ile ilişkili olmalıdır.

[8] Anadolu’da Elemen (Eskişehir, Turgutlu), Elemendivanı (Bolu, Elemen), Elemi (Samsun, Tepeören), Elemin (Sivas, Çömlekli; Yozgat İlemin) köy adlarıyla ilişkili olması muhtemel olup, eski Yunanca eleomeli (έλαιόμελι) “reçine” kelimesiyle ilişki olmalıdır. Arapça aynı anlamdaki al-lâmî Ortaçağ’da İngilizce, İtalyanca ve İspanyolca’ya elemi formunda geçmiştir.

[9] Trabzon yöresinde foşa “tombul bir fındık türünün” adı olup, eski Yunanca fokis (Φωκίς) bir armut ve balık çeşidi olarak kayıtlıdır. Bir İon kolonisi olan İzmir’in Foça ilçesinin Antik Çağ’daki adı Fokea (Φώκαια) ile ortak orijine sahip olmalıdır.

[10] Yunanca hara (χαρά) “neşe” anlamına gelmekle birlikte Siirt ve Bingöl’de Harat, Gümüşhane’de Harava isimli köyler, Yusufeli ilçesi, Demirdöven köyü, Güzelce mahallesinin eski adı Harat, Rize ili, Ardeşen ilçesi Mutafi köyünde mevki adı Harati, deforme edilmiş bir isim olduğunu düşündürmektedir.

[11] Yunanca katarahtis (καταράχτης) “şelale” kelimesinin deforme formudur.

[12] Eski Yunanca karon (κάρον), karo (καρώ) ” Keraviye; Karaman kimyonu” Doğu Anadolu bölgesinde yetişen maydanozgiller familyasından 2 yıllık otsu bir bitki olup, Mayıs-Temmuz aylar arasında açmaktadır.

[13] Ordu iline bağlı Korgan ile Çankırı iline bağlı Korgun ilçe merkezlerinin yanı sıra Azerbaycan’da Füzuli ve Deveci bölgelerinde hatta Kazakistan, Doğu Türkistan’da bulunan Korgan toponimlerinden kelimenin Türkçe olabileceği ve Eretna Beyliği döneminde Moğollar tarafından Anadolu’ya taşındığı akla gelmektedir. Bununla birlikte Arsin, Eretna Beyliği hâkimiyetine girmediği gibi yöreye Moğol kolonizasyonu olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır. Yunanca korigenos kelimesinin “temiz soy” gibi bir anlamı olsa da ilk ihtimali daha güçlü görüyorum.

[14] Yunanca latomio (λατομείο) “taş ocağı”

[15] Eski Yunanca muhos (μυχός) “iç bölge” kelimesiyle ilişkili olmalıdır.

[16] Zazana ile Tokat ilindeki Zazara (40° 25′ 04N, 36° 39′ 57E) köyü ile isim benzerliği dikkat çekicidir. Başındaki “Guz” veya “Uz” kuzey anlamına gelmektedir.

[17] Sincan, Doğu Anadolu bölgesinde yetişen, kırmızı ya da kan kırmızısı renkte çiçekleri olan gülgillerden sakızlı bir tür dikenli çalının adı olup, aynı zamanda Ankara iline bağlı bir ilçenin de adıdır. Mesahor, Yunanca “orta köy” anlamına gelmektedir.

[18] Osmanlıca “alçak; aşağı” anlamına gelen köyün Osmanlı döneminde kurulduğu anlaşılmaktadır.

[19] Eski Yunanca varvara (βαρβάρα) “bir harç çeşidi” anlamına gelirken varvaros (βάρβαρος) “Yunan dilini konuşmayan; vahşi; bir harç çeşidi” anlamlarıyla kayıtlıdır.

[20] Yunanca Γημωράς veya Γημουρά

[21] Yunanca Δρύωνα, Δρύενα Δριωνιν

[22] Hrysanthos, Arkheion Pontou, 4-5 (1933): 90

[23] 828 numaralı defteri 192-219 numaraları sayfaları arasında Yemura

[24] Maliyeden Münevver Defterler, no: 828 s. 57-703

[25] Gökbilgin, 1962: 311

[26] Şakir Şevket, 2001: 95; Bıjışkyan, 1998: 115

[27] Cumhuriyet döneminde hafta pazarının “pazartesi” kurulduğu anlaşılmaktadır (Rasim, 1930: 42)

[28] Dirune veya Dirono formlarında kayıtlıdır.

[29] Şakir Şevket, 2001: 95-6

[30] Etimolojisi için Bkz. Maçka Ormaniçi köyünün eski adı Kodila

[31] Yunanca Κούχουλ (1432 fermanında), Osmanlı tahrir belgeerinde Kohali (Gökbilgin, 1962: 311)

[32] Yunanca Σαμαρόυξας

[33] Yunanca Σύαινα (1432 fermanında)

[34] 16. yüzyılda köyün 2 adı vardı: Oğuz ve Mesahor (Gökbilgin, 1962: 311). Haçikyan’ın Ermenilerin İslamlaşmasını aktarırken andığı Uzi Samira köyü burası olabilir (Haçikyan, 1996: 58-59) Bkz. Sürmenea