Makale: Özhan Öztürk
Osmanlı döneminde “Nefs-i Trabzon” adıyla bilinen kent Trabzon sancağının idâri merkezi konumunda olup, Değirmendere ile Ayasofya mahalleleri arasında kurulmuş ve mahalleleri yükseklikleri 250 metreyi geçmeyen güneybatı yönündeki Boztepe ile güneydoğu yönündeki Soğuksu tepelerinin yamaçlarına dek yayılmıştır.
Roma döneminde Çarşı ve Kemerkaya, Bizans döneminde Sotka ve Gülbahar Hatun mahallerinin bir kısmı, Trabzon İmparatorluğu döneminde Gülbahar Hatun ve Erdoğdu mahallerinin bir kısmı, Osmanlı döneminde 1461-1520 arasında İskender Paşa, Çömlekçi mahallelerinin bir kısmı, 1520-1800’de Gazipaşa-Çömlekçi mahalleleri, 1900-23 arasında Boztepe, Zafer, Ayasofya, Kavak meydan, Erdoğdu mahalleleri 1923 sonrasında Kurtuluş, Yalı, Zafer, Ayasofya, Erdoğdu mahalleleri kurulmuştur.[1] Cumhuriyet döneminde 1931-37 yılları arasında tarihi Trabzon – Gümüşhane – Bayburt – Erzurum yolu genişletilmiştir.
Fransız mimar ve kent plancısı Jacques H. Lambert, 1937 yılında kente gelerek incelemeler yaptıktan sonra, Trabzon’un kent kimliği ve tarihi güzelliğinin yok olmasını engellemek için kendi adıyla anılan bir plan ve 5 maddelik bir kent düzenleme programı yapmıştır. 1938 yılında onaylanan Lambert planında kent merkezi (Atatürk Meydanı) oluşturulması, doğu-batı yönündeki mevcut Maraş caddesinin büyük ana cadde haline getirilmesi, batıda iskân için yeni bir kent kurulması, kuzey-güney yönündeki yolların düzenlenmesi, mahallelerde kültür merkezleri kurulması, arkeolojik alanların korunması, serbest alanlar, parklar, vadilerde halkın denizle buluşmasını sağlayacak manzara noktaları, teraslar oluşturulması önerilmiştir.[2]
1970’e dek yürürlükte kalan plan yerini 1968’de İller Bankası’nın ulusal ölçekte
açılan bir yarışma sonucu yürürlüğe koyduğu yeni plana bırakmıştır. 1970’de birinci seçilen yeni planda Lambert’in önerisinden farklı olarak antik kente dokunmadan bir yandan kentin trafik yükünü paylaşırken diğer yandan kentin güneyinde yeni bir yerleşim alanı yaratmıştır. Ortahisar bölgesinde Atapark-Erdoğdu bağlantısını bir kavşakla sağlaması planlanan Tanjant yolunun yapımı siyasi baskılar
sonucunda 1974’de karayollarına devredilmiş, 18 Kasım 1976’daki hükümet değişikliği nedeniyle yeniden askıya alınmıştır. 1984’te yeniden gündeme gelen proje sit alanı olarak tescillenen Ortahisar’ın ortasından, Tabakhane ve Zağanos vadilerine sınırı olan surları yırtarak geçtiği, Trabzon’un en önemli simgelerinden biri olan kalesine zarar verdiği gerekçesiyle Mimarlar Odası ile inşaat mühendislerinin tepkisini çekmişse de Trabzon İdare Mahkemesi’nde 1994’de açılan dava 2002’de proje lehine sonuçlanmıştır. [3] Sonradan kentin ulaşım ihtiyacını gidermek için, Trabzon sahilinde yer alan Ganita, Kemerkaya, Moloz, Sotha, Faroz, Uzunkum mevkileri tahrip edilerek 1964’de ilk sahil yolu inşa edilmiş[4] deniz kıyısında kuzeye doğru geniş dolgu alanları oluşturulmuştur.
15 ve 16 yüzyıllara ait Osmanlı kayıtlarında[5] Afrotorlu, Aya Todoros (Meso Portis[6]), Aya Dıraz, Ayani, Aya Paraskevi, Aya Sofya (Ohunç), Ayo Anadre, Ayo Gir, Ayo Gorgor, Ayo Gorgi, Ayo Lefter, Ayo Lonid (Eksotha[7]), Ayo Maci Helas, Ayo Marina, Ayo Medus (Mavura[8]), Ayo Ovyan-ı Kebir, Ayo Evyan-ı Küçük, Ayo Vasıl, Ayo Yani, Ayo Yori, Azebler[9], Boyahane Mescidi, Câmi’-i Atik, Câmi’-i Cedîd, Câmi’-i İmâret-i Âmire-i Hatuniye, Câmi’-i İskender Paşa, Cedid (İztima), Dafnunda[10] (Çömlekçi), Efranciyan-ı Ceneviz[11], Efranciyan-ı Venedik[12], Efrenciyan[13], Ermeniyan[14], Faros[15], Galimone (Galimon-ı Cedid, Şehre Küstü), Hacı Hasan, Kanita[16], Ketancızâde[17], Kindinar[18], Kokorilu[19], Mağara-i Mescid-i Ahmed Paşa, Mağara-i Mescid-i Bayram Çelebi, Mandorun, Mescid-i Ahmed Çelebi, Mescid-i Amasya[20], Mescid-i Bab-ı Bazar, Mescid-i Bayramzade, Mescid-i Hacı Baba, Mescid-i Halil Ağa, Mescid-i Hacı Kasım, Mescid-i Hüseyin Ağa, Mescid-i Kıssahan, Mescid-i Sarmaşık, Mescid-i Mevlânâ Şücâ, Mescid-i Valide-i Merhum Sultan Abdullah, Meso Kastro[21], Meso Portis, Meydan[22], Meydan (Meydan-ı Cedid)[23], Meydan-ı Kabak (Kavak), Papasan[24], Pikşid[25] (Değirmendere), Santa Ferid, Sotoko, Şeyh Sinan Mescidi, Tabakhane Mescid-i Mahmut Ağa, Tabakhâne-i Bala (Hamam-ı Köhne), Tekfür Çayırı, Tokari (Margari), Valadis, Vanid, Vazmolaka, Zağanos, Zoğraf adlı mahalle isimlerine rastlanmakta çoğunlukla bir kilise çevresinde yoğunlaşmış eski Hristiyan köylerinin yanı sıra yeni kurulan İslam köylerinin de bir mescid veya cami çevresinde kurulup ve dini yapının adını taşıdığı anlaşılmaktadır.
Kanuni Sultan Süleyman dönemi başlarında 1523’de kentte 1 kale, 2 camii, 8 mescit, 6 vakıf hamamı, 1 boyahane, 1 bozahane, 1 vakıf kervansaray, 167 vakıf dükkânı, 168 tanesi sancakbeyi hası, 47’si vakfa ait 205 değirmen, 179’u İslam, 1084’ü Hristiyan hanede 1263 hanede 1453 nefer (2 hatip, 10 imam, 7 müezzin, 2 hafız, 21 Hristiyan mücerred, 148 Hristiyan bive) bulunmaktaydı.[26]Yakın zamana dek kent merkezinin içme suyu kaynakları Değirmendere, Aya Filipos koyundaki su kaynağı, İskenderpaşa, Boztepe pınarları ile Kisarna deresinden sağlanmaktaydı.
Trabzon Merkez İlçe: Köy ve Mahallelerin Eski ve Yeni İsimleri
| Köyün Orijinal adı | Bugünkü Türkçe Adı |
| Ağrit[27] | Ağıllı |
| Anifa[28] | Akoluk |
| Argaliya[29] | Uğurlu |
| Ayavasil[30] | Çağlayan |
| Coşera | Sayvan |
| Çukurçayır | Çukurçayır |
| Divranos[31] | Gölçayır |
| Düzyurt | Düzyurt |
| Geçit | Geçit |
| Hoha | Ayvalı |
| Holamana | Beşirli |
| Hos[32] Palavrak, Palavrakion | Pelitli |
| Hos Mesalos | Çimenli |
| Hos Timasya, Hoş Dimasya | Bostancı |
| Hurdimera[33] | Doğançay |
| Kalciya[34] | Toklu |
| Kaleman[35] | Kamışlı |
| Kanlika | Beştaş |
| Karlik[36] Hozemya | Akkaya |
| Karlik Şumeyra | Karakaya |
| Kavala[37] | Kavala |
| Kilat Hortokop | İncesu |
| Kireçhane | Kireçhane |
| Nefsi Kilat[38] | Yeşilbük |
| Kisarna[39] | Bengisu |
| Komera | Yalıncak |
| Kongol | Sevimli |
| Mendi[40] | Kozluca |
| Aşağı Mesarya[41] | Kutlugün |
| Moda[42] | Gündoğdu |
| Munda Güzel | Aydınlı |
| Munda Yeni | Gözalan |
| Murlu | Başkurt |
| Oksu[43] | Gürbulak |
| Pınaraltı | Pınaraltı |
| Polita[44] | Çamoba |
| Büyük Samaruksa[45] | Yeşilyurt |
| Soğuksu | Soğuksu |
| Sovri | Yanyamaç |
| Suga, Zurha | Akyazı |
| Tos | Tos |
| Yenika | Okçu |
| Yeniköy | Yeniköy |
| Yeşilköy | Yeşilköy |
| Zanbur | Dolaylı |
| Zangariya[46] | Yeşilova |
| Zülmera[47] | Subaşı |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Özbilen ve Okman, 1988: 278-280
[2] Aysu, 1982
[3] Sağlam, 1995
[4] Gerçek, 1997
[5] Gökbilgin, 1962: 296
[6] Yunanca meso (μέσο) “orta” + porta (πόρτα) “kapı”. Ortahisar’ın doğusunda yer alan Orta Kapısı civarında bulunuyor olmalıdır.
[7] Yunanca eksoteros (εξώτερος) “dış” kelimesiyle ilişkili olmalı ve kastedilenin surların dışı olduğundan şüphe yoktur. 1562 ve 1565 tarihli kayıtlarda görünen mahalle şehrin batı varoşlarında yer almaktayken aynı tarihlerde aynı kelimenin deforme edilmiş bir formunun doğu varoşlarında Sotoko olarak kaydı bulunmaktadır. Sonradan Sotka’ya dönüşmüş ve nihayetinde Türkçe Hızırbey olarak değiştirilmiştir.
[8] Mavura’nın anlamı için Bkz. Maçka Mağura köyü
[9] Arapça “bekâr” anlamına gelen terim, Osmanlı ordusunda hafif kara ve deniz piyadelerini, Bizans ve Latin kaynaklarında ise Müslüman deniz korsanlarını tanımlamaktaydı. 16. yüzyıl kayıtlarında bulunmayan ve kente yerleştirilen ilk kale muhafızlarının adını yaşatan bu mahallede 1486 tahrir defterine göre 56 hane İslam 5’inin Trabzonlu olduğu görülmektedir (Bostan, 2002: 125).
[10] Yunanca Dafnuntos (Δαφνούντος) “defne” 1486 tarihli kayıtlarda Dafnunda 1520’den itibaren Dafnunda ve Çömlekçi adlarının her ikisi birden 1562’den itibaren sadece Çömlekçi adıyla anılmaktadır.
[11] 1486 kayıtlarında mahallede 33 hane, 9 bîve ve 3 mücerred Katolik Hristiyanın yaşadığı görülmektedir.
[12] 1486 kayıtlarında 1 hâne, 1 bîve ve 2 mücerred Katolik Hristiyan’ın yaşadığı görülmektedir.
[13] Ceneviz ve Venedik mahallelerinin birleştirilmesiyle oluşturulması muhtemel bu mahallede 1520 kayıtlarında 40 hâne, 12 bîve ve 9 mücerred Katolik Hristiyan’ın yaşadığı belirtilmiş olup, 1565’den itibaren “Frenk Hisarı” adıyla anılmaktadır.
[14] 1486 tarihli tahrir defterinde kaydı bulunan Ermeni Mahallesi, Trabzon imparatorluğu döneminde ve fetih sonrasında kentte Latinlerin yanı sıra Ermeni varlığını sürdürdüğünü onaylamaktadır.
[15] Yunanca faros (φάρος) “deniz feneri”. 1565-66 tarihli Osmanlı Şer’iyye Sicili’nde “Faros” 1583 tarihli olanında Faroz olarak kayıtlıdır. Kentin ilk Müslüman mahallelerinden birisi olan mahallenin adı Cumhuriyet döneminde “Yalı Mahallesi” olarak değiştirilmiş olup, Karadeniz sahil yolu yapımı sırasında deniz ile ilişkisi kesilen Faroz’da daha çok balıkçı aileleri yaşamaktadır.
[16] Kentin doğu yakasında deniz kenarında bulunan mahallede, tarihli Tahrir defterlerine göre 1554 yılında 30 hâne, 11 mücerred, 1583 yılında ise 55 hâne yaşamaktaydı. Santa Maria Kilisesi ve bir çay bahçesine ev sahipliği yapan Ganita denize kısmen dolgu yapılarak orijinalliği bozulan bir semt olup, yakın zamana dek çöplük olarak kullanılmıştır. Kanita kelimesinin Yunanca “sazlık, saz sepet, ekmek sepeti” anlamına gelen kanion (κάνεον) kelimesinin formlarından birisi olan kanition (κανήτιον) ile ilişkili olduğunu muhtemelen kentin kurulduğu dönemlerde burası bataklık ve sazlık bir alan olmasına atfen bu ad yakıştırıldığı akla gelebilir. Bryer ise Lampsides’in Kanites’in Trabzon’un önemli ailelelerinden birisi olduğunu ve Gümüşhaneli Kanis ailesi ile iilişkili olabileceğini ileri sürmüştür (Bryer ve Winfield, 1985: 197). Kanita adına ilk olarak ilk olarak II. Aleksios dönemine ait venedik dökümanlarında “Canitu” adıyla rastlanmakta olup, 1618 tarihinde de bu mahallede (μαχαλά Κανήτα) St. Gregory Nyssa adlı katedralin bulunduğu anlaşılmaktadır.
[17] 1562 ve 1565-6 kayıtlarında rastlanan mahallede 7 avarız hanesi bulunmaktaydı.
[18] Bugünkü Bahçecik Mahallesi
[19] Ortahisar civarında olduğu sanılan 1486 kayıtlarında 45 hâne, 7 bîve ve 3 mücerred Hristiyan’ın yaşadığı görülmektedir.
[20] Fetihten sonra kente getirilen 31 hânelik Amasya cemaati tarafından kurulmuş olmalıdır
[21] 1486 kayıtlarında 88 hâne, 9 bîve ve 5 mücerredin yaşadığı görülen ve Yunanca Orta Hisar” anlamına gelen mahalle fetih sonrasında hisar içinde bulunan tek Hristiyan yerleşimidir.
[22] Panaretus’un notlarında 1364’de III. Alexius’un “Meydan” semtine geldiğini bildirmesi fetih öncesinde Farsça kökenli bu kelimenin kullanıldığını göstermektedir. 1486 kayıtlarında Meydan Mahallesinde 151 hâne, 27 bîve ve 4 mücerred Hristiyan’ın varlığına rastlanmaktadır.
[23] 1554 kayıtlarında 21hâne, 12 mücerredin yaşadığı görülmektedir
[24] 1486 kayıtlarında kentte 80 kişilik “cemâ’at-i Papasân” adlı Ortodoks papazlar topluluğu da bulunmaktaydı. 1520’de varlığını sürdüren mahalle 1554 sonrası kayıtlarda bulunmamaktadır.
[25] Değirmendere deresinin eski adı Piksidis’in bozuk telaffuzu olmalıdır.
[26] Gökbilgin, 1962: 309
[27] Yunanca agrios (άγριος) “yabani” kelimesiyle ilişkilidir
[28] Eski Yunanca anifano (άνυφαίνω) “dokuma”
[29] Yunanca argalios (αργαλειός) “dokuma tezgahı”
[30] Yunanca Hagios Basileos (Άγιος Βασίλειος) adlı azizin adına yapılmış bir kilisenin köye adını vermiş olması muhtemel olup, Kıbrıs ve Yunanistan’da (Akhaea ve Korinth) bu isimde köyler bulunmaktadır.
[31] Yunanca trigon (τρυγών) “güvercin”. Trabzon Türkçe’sine geçtiği formlardan birisi divranostur (Emiroğlu, 1989: 82)
[32] Yunan kaynaklarda (1432 fermanında) Hoça (Χότζα), Hoçi (Χότζη), Hoç (Χότζ) formunda geçen kelimeyi Karadeniz Rumcası veya Türkçe etimolojiyle açıklamak mümkün değildir.
[33] Yunanca horti (χόρτο) “ot” + meros (μέρος) “bölüm, hisse, pay”. Köyün adından başlangıçta bir başka köyün ot kesmek amacıyla buraya geldiği bir otlak olduğu anlaşılmaktadır.
[34] Yunanca “iyi buğday” anlamına gelen kalo (καλό) “iyi” + zia (ζειά ) “yabani kaplıca buğdayı” (Triticum monococcum) bazı kaynaklarda “emmer” (Triticum dicoccum) formunda olduğunu sanıyorum. Her iki tür tahılda Anadolu’da yabani olarak hala yetişmektedir.
[35] Köy adını özgün formu Kalomanos olmalıdır.
[36] Yunanca karia (καρύα) “fındık; kestane” + litos (λίθος) “taş”
[37] Latince halk ağzında caballus “at” (Klasik Latince “equus”). Of ilçesinde ve Yunanistan’da da Kavala isimli yerleşimler bulunmaktadır. Kelimenin kökeni tartışmalı olup kanımca eski Yunanca Kavalis (καβάλλης) olabilir ki Herodot’un Mysi, Lydi, Lasonii ve Hygenneis halklarıyla birlikte yaşadığını belirttiği (Historiae III.90) bir Anadolu halkının adıdır. Strabon onların Lydialıların atası olduğunu iddia ederken, Pliny (V.27) ve Ptolemy (V.3) Lycia içlerinde Oenoanda, Balbura ve Bubon kentlerinde yaşadıklarını bildirmiştir. Muhtemelen atlı bir Thrak kabilesi olan bu halkın adı Yunanca ve Latince’ye sonrasında tüm batı dillerine geçmiştir. Yunanistan’da Doğu Makedonya’da yer alan Kavala (Καβάλα) kentinin ilk adı Antik Çağ’da Neapolis olup, Roma döneminde Kavala olarak değiştirilmiştir.
[38] Eski Yunanca klada (κλάδα) “ağaç dalı; sürgün, filiz”
[39] Adını aynı isimli dereden alan köy maden suyuyla ünlüdür.
[40] Eski Yunanca Mentis (Μεντις) bir erkek adıdır (Homer, İlyada XVII. 73)
[41] Eski Yunanca mesağrios (μεςάγριος) “yarı vahşi”. Fallmerayer, dibi yağlı tabakadan oluşan çamurlu bir çukuru anlatırken, çukurun en dibinde kurumuş tatlı su birikintisinin izlerini gördüğünü bunun Bizans ülkesinde mesaria olarak adlandırıldığını bildirmiştir (Fallmerayer, 2002: 104)
[42] Eski Yunanca motos (μοτός) “keten tiftiği”
[43] Yunanca oksia (οξύα) “kayın ağacı”
[44] Etimoloji için Bkz. Akçaabat Polita
[45] Samaruksa (Smrohsa [Gökbilgin, 1962: 316), Kadaruksa, Haruksa, Çufaruksa gibi Trabzon toponimlerinin 2 heceli olup 2. hece “ruksa”nın Yuncanca “sırt, tepe” anlamındaki rahi (ράχη) olduğunu sanıyorum. Bu durumda köy adı Eski Yunanistan’da bir kaç adanın adı olarak geçen Samos (Σάμος) veya Sama (σᾶμα) “işaret; iz” ile rahi/raşi/ruksa “tepe”nin birleşimi olmalıdır.
[46] Eski Yunanca tzangarios (τζανκάριος) “ayakkabı yapımcısı”
[47] Gümüşhane ili, Torul ilçesi, Atalar köyünün eski adı Zilmera ve Osmanlı döneminde Maçka ilçesinde Galyan deresi kıyısında 50 hanelik Rum köyü olan Zilma (Ζίλμα) ile aynı anlama sahip olmalıdır.
