Makale: Özhan Öztürk
1831 Osmanlı nüfus sayımına göre Trabzon Merkez kazada 6.300, Vakfıkebir ve Sağır’da 5.962, Polathane’de 8.432, Yümerek’de (Yomra) 6.775, Tonya’da 1.910, Sürmene’de 12.985, Of’ta 18.940 erkek yaşamakta olup, buna Trabzon sancağındaki 11.431 reaya eklenince toplam 72.715 erkek etmekteydi.
1869 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne[1] göre ise Trabzon Merkez sancağının erkek nüfusunun etnik ve dini dağılımı şöyleydi[2]:
| Kaza Adı | Müslüman | Rum | Ermeni | Katolik | Toplam |
| Trabzon | 5.753 | 1.776 | 1.254 | 397 | 9.180 |
| Akçaabad | 12.835 | 2.433 | 1.385 | – | 16.653 |
| Tonya – Vakfıkebir | 15.711 | – | – | – | 15.711 |
| Maçka | 4.774 | 6.307 | 226 | – | 11.307 |
| Vakfısağır | 7.512 | 2.455 | 1.514 | – | 11.481 |
| Of | 22.825 | 385 | – | – | 23.183 |
| Sürmene | 15.353 | 1.823 | 89 | – | 17.265 |
| Toplam | 84.763 | 15.152 | 4.468 | 397 | 104.780 |
1881 nüfus sayımının sonuçları ancak 1893’de alınabilmiş olup, bu tarihte Trabzon vilayetinin nüfusu 1.056.237 olup bunun 155.039’u Rum, 41.786’sı Ortodoks Ermeni, 1.273’ü Katolik (Ermeni) geri kalanı ise İslam’dır[3]. 1903 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Trabzon vilayetinde 972.981’i İslam, 185.784’ü Rum Ortodoks, 50.233’ü Ermeni Gregoryen, 1.506’sı Katolik, 1.140’ı Protestan olmak üzere 1.211.644 kişinin yaşadığı görülmektedir. Aynı salnameye göre Trabzon Merkez sancağında 265.750’si İslam, 46.033’ü Rum, 16.467’si Ermeni olmak üzere toplam 328.250 kişi yaşamaktaydı.
S. Shaw ise 1885’de Trabzon vilayetinde 1.054.110 (857.280 İslam, 155.039 Rum, 41.786 Ermeni, 5 Yahudi), 1914’de ise 1.119.759 (921.128 İslam, 161.574 Rum, 37.049 Ermeni, 8 Yahudi), 1885’de Trabzon Kentinde 116.258 879.129 İslam, 27.583 Rum, 9.546 Ermeni), 1914’de ise 103.387 (64.726 İslam, 23.806 Rum, 14.846 Ermeni, 9 Yahudi[4]) kişinin yaşadığını ileri sürmüştür.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Trabzon’a ait ilk yıllık salname 1869 (Hicri 1286) tarihlidir.
[2] Yurt Ansiklopedisi, 1982-84: 10, 7189
[3] Konsolos Longworth 1893 tarihli raporunda 1884’ten beri sayım yapılmadığını bildirirken yaklaşık olarak 850.000 Müslüman, 170.000 Rum ve 50.000 Ermeni yaşadığını tahmin etmiştir (Longworth’dan Currie’ye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993; Halaçoğlu, 2003: 19).
[4] Koca vilayette sadece 9 Yahudi’nin yaşaması ilginç olsa da kanımca Trabzon kentinin muhtemelen kökeni Bizans dönemine dayanan Hristyanların “Kan iftirası” inanışının mirası bulunmaktadır. Ortaçağ’da fanatik Hristiyanlar tarafından “İsa katilleri” olarak topyekün suçlanan Yahudi kavmi 1144 yılında İngiltere’de Norwich’te Hıristiyan bir bebeği kaçırmak ve bebeğin kanını boşaltmakla suçlandıktan sonra bu iftira tüm Hristiyan dünyasına yayılmış, Yahudi toplumuna uygulanan fazladan vergi uygulamaları ve çeşitli zulümler için bahane olarak kullanılmıştır. Halkı büyük ölçüde ihtida ettiği için gelenek ve inançlarını önemli ölçüde muhafaza eden Trabzon toplumu İslamlaştıktan sonra bile Yahudi karşıtlığını yaşatmış olmalıdır. Trabzon’un fethi sırasında hatta 1486 tahririne göre sonrasında da Trabzon kentinde tek bir Yahudi bulunmadığı gibi 17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin aktardığı ve sözde I. Selim zamanında Yahudilerin 2 kardeşi kaçırdıktan sonra 20 yıl bir mağarada esir olarak çalıştırdıklarını, durumun anlaşılmasından sonra sözde padişahın emri ile Yahudilerin işyerlerinin basıldığı, cezalandırıldıkları ve kente bir daha sokulmadıklarına muhtemelen hiç yaşanmamış hikaye (Evliya Çelebi, 1898: Bağdat 304. II, 253b) bahsi geçen kan iftirasının yöre folklorundaki varyantlarından birisidir. Bununla birlikte bu tür hikâyelerin Karadenizli Müslümanları etkilediği bellidir ki Evliya, değil Trabzon Romanya’nın liman kenti Mangalia’da bile Yahudiler ile Lazların anlaşamadığı, mahkemelerin bunların davalarıyla dolu olduğundan yakınmıştır (Evliya Çelebi, 1898: Bağdat 304. III, 124b)