Çaycuma Tarihi: Tius, Tieion, Tium, Tion, Çarşamba, Çaycami

Özhan Öztürk

7 yıl önce

Tius[1], Karadeniz’e dökülen antik Billaeus (Filyos) Irmağı’nın batı yakası ağzında bugünkü Zonguldak İli, Çaycuma İlçesi, Filyos (Hisarönü) Kasabası’nın bulunduğu mevkide MÖ 4. Yüzyılda kurulmuş antik bir kentin adıdır. Bizanslı Stephanos’a göre, Miletoslu bir rahip olan Tios tarafından kurulduğu için Tion[2] olarak adlandırılmıştır. Strabon zamanında Pergamum hanedanının kurucusu Philetaerus’un doğum yeri olan küçük bir yerleşimken MS 4. yüzyılda Ammianus Marcellinus[3] Tios’tan kent olarak bahsetmiştir. Bizanslı tarihçi George Pachymeres[4] kentin 1269 yılında Selçuklu saldırılarına maruz kaldığını bildirmiştir.

Erken dönem Tium sikkeleri Sesamus ve Kromna ile benzer olup, MÖ 300’ü yıllarda Tium, Kromna ve Sesamus Amastris’e bağlanmışlarsa da Tium MÖ 282 yılında otonomi kazanmıştır. MÖ 189’da Bithynialı Nikomedes tarafından Herakleia’ya geri verilen kent, Mithridates Eupator tarafından fethedilmiştir.

Karadeniz’in bozulmamış tek antik kenti özelliğini taşıyan Filyos Antik Tios kentinde Trakya Üniversitesi ve Ereğli Müzesi tarafından Sümer Atasoy başkanlığında 2006 yıllından itibaren yürütülen kazı çalışmalarında, Roma döneminde inşa edilmiş su kemeri, tiyatro, liman ve mendirek ve Ortaçağ’da inşa edilmiş Ceneviz Kalesi açığa çıkarılmıştır. Kent çevresinde MÖ 6-4. yüzyıla ait nekropolisten elde edilen çömlek ve seramiklerden Milet ile ilişkisi saptanmıştır.

Bir zamanlar Çaycuma’da bir pazar tezgahı

Çaycuma, Cumhuriyet dönemine kadar Çarşamba adıyla Devrek‘e bağlı bir bucak iken, kömür madenleri sebebiyle gelişen Zonguldak’a paralel olarak gelişmiş, önce Çaycami adıyla bucak merkezi, 1944 yılında ise Çaycuma adıyla ilçe merkezi olmuştur. Bölgenin ilk yerlileri Bolu’dan geldikleri de söylenen Rumbeyoğulları olup, diğer aileler ise çevre köylerden gelmiştir. Bugün Veliköyü ve Yakademirciler köylerinin birleştiği Sıracevizler adı verilen mevkide, Filyos Çayı kıyısında cuma günleri kurulan Pazar gelişince Rumbeyoğullarından Hacı Ali Bey buraya sonradan gelişecek olan kasabaya adını verecek bir cami inşa ettirmiştir. 1869 tarihli Kastamonu Vilayeti Salnamesi’nde Devrek kazasına bağlı Çarşamba nahiyesi olarak kaydedilmiş, 1889 salnamesinde ise kasabada 2 çarşı, 2 cami, 1 kilise ve 1 hamamın bulunduğu kayıtlıdır. 1916 yılında Bolu Divanı Salnamesi’nde 31 köyü, 11.600 İslam, 370 Rum, 34 Ermeni olmak üzere toplam nüfusu 12.004 olarak gösterilmiştir. Çaycuma ilçesi 6 belediye (Çaycuma, Filyos, Karapınar, Nebioğlu, Perşembe, Saltukova), 29 mahalle ve 83 köyden oluşmakta olup, 2009 yılı nüfusu 96.615’dir (22.469 kent, 74.146 köyler).

Çaycuma ilçesine bağlı Filyos Beldesi’nde bulunan Tius antik kenti dışında Kadıoğlu köyünde Roma dönemine ait bir elinde üzüm salkımı tutan bir kadının elinde hançer tutan bir erkek tarafından öldürülmesini tasvir eden mozaik taban döşemesi, Roma imparatoru Licinius Valerianus dönemine (253-260) ait bir sikke, yerleşim kalıntıları ile çanak çömlek parçaları bulunmuştur. Derecikören köyünde ise Roma döneminde inşa edildiği sanılan Taşköprü ile hangi döneme ait olduğu bilinmeyen ama “Ceneviz Mezarlığı” olarak adlandırılan bir mezarlık alanı bulunmaktadır. İlçe merkezine 15 km uzaklıkta Filyos Deresi kenarında bulunan Çömlekçi Köyünde ise bugün Gâvur Anbarı adıyla bilinen piknik alanının geçmişte Cenevizliler tarafından ticari amaçla kullanıldığı sanılmaktadır.

Tius Sikkeleri

MÖ 4. yüzyılın sonlarında basılan sikkelerin ön yüzünde Zeus portresi, arka yüzünde

İmparator Trajan dönemi MS 98-117 Tium sikkesi. Ön yüzde imparatorun defne yapraklarıyla süslenmiş büstü arka yüzde ayakta duran Zeus Syrgastes patera ve asa tutarken tasvir edilmiş, Latince ZEVC CVPGACTEIOC TIANWN dairesel formda yazılmıştır

kartal ve ΤΙΑΝΟΝ yazısı, MÖ 282 sonrası sikkelerde ön yüzde bir kadın başı ve ΤΙΑΝΟΣ yazısı arka yüzde özgürlüğün kişileştirilmiş formu Eleutheria tasviri ile ΕΛΕΥ- ΘΕΡΙΑ yazısı bulunmaktadır. MÖ 1. yüzyılda otonom dönemde basılıp prokonsül C. Papirius Carbo adını taşımaktadır. Roma İmparatorluğu dönemi sikkeleri Domitian (MS 51-96) ile Gallienus (MS 218-268) dönemleri arasında basılmış olup, ön yüzde imparatorların portreleri, arka yüzde Dionysos, Tykhe, Zeus Syrgastes, Kybele ve Serapis tasvirleri ile etnik bir sıfat olarak Tiani[5] (TIANOI) yazısı yer almaktadır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016