Karadeniz Bölgesinde Oynanılan Çocuk Oyunları Sözlüğü

Karadeniz Bölgesinde Oynanılan Çocuk Oyunları Sözlüğü adlı küçük sözlük çalışmamda Doğu Karadeniz Bölgesi kent ve köylerinde geçmişte ya da bugün çocuklarca oynanılan oyunlar hakkında özet bilgi sunmaya çalıştım.

Abak Çocuk oyunlarında sayı (Giresun İcilli). Kökeni ve anlamı tam olarak çözümlene-meyen kelime, 13. yüzyıl öncesi Türkçe kayıtlarda rastlanılan aba:kı “nazardan korunmak için mutfağa asılan figür; nazarlık” (Hakaz), abak “oyuncak bebek” (Kıpçak) Ckelimeleriyle ilişkili olabileceği gibi, ‘boşuna emek harcamak’ anlamındaki abana(ğı)na çalışmak deyiminin üçüncü hecesi düşmüş formu da olabilir.

Bokuç Çocukların lapaza dedikleri oyunda kurdukları küçük ve taşdan hedef; “üstüste dikilen taşların ayakkabı, lastik ayakkabı veya taşla düşürülmesi sure-tiyle oynanılan çocuk oyunu”

Bürük, Patlavuç Trabzon Şalpazarı’nda çocuklar tarafından oyun amacıyla elde üzerine vurarak patlatılan beyaz renkli çan formunda ççeği olan sarmaşık türüne verilen isim oluo, Giresun Görele’de patlayan çiçek olarak bilinmekteydi

Coco Kumda oynanan bir çocuk oyunu (Rize)

Çahatara, Çahatara İki adet cevizden yapılan bir çocuk oyuncağı (Rize)

Çiço Cüce, kısa boylu  (Trabzon). Tonya’dan çocuk oyunlarında geçen bir tekerleme:

Uşudum, uşudum

Daldan elma dişurdum

Elmami yediler

Bana çiço (cüce) dediler

Çiçoluktan çıktım

Beyoğluna gittim

Beyoğlu hasta

Çorbası tasta

Mendili ipek

Kendisi köpek

Çostik Nehir kenarından bulunan yuvarlak bir çakıl taşının (çostiğin) kullanıldığı bir çocuk oyununun adı. Çostik temiz bir yüzeyde dikildikten sonra oyuncular 8-10 metre mesafeden ellerindeki küçük taşları çostiğe değdirmeden yakınına atmaya çalışırlar. Taşı çostiğe çarpan veya en uzakta konumlanan çocuk üye seçilir. Daha sonra ebe dışındaki oyuncular taşlarıyla çostiği vurmaya çalışırlar. Çostik vurulunca çocuklar “çostik boklu” diye bağırıp, ebeye yakalanmadan sahadaki taşlarını kapıp daha önceden çizgiyle belirlenmiş güvenli bir alana kaçmaya çalışırlar (Yusufeli)

Çötüre Çocuk oyunu (Ordu)

Emen taşı is. Çocuk oyunlarında hedef olarak kullanılan nişan taşı (Trabzon); emene vuramadım”

eşum peşum Rize yöresinde oynanılan bir çocuk oyunu adı.

Ebe gözlerini elleriyle kapatarak dolaşırken, oyuncular ebenin arkasında kuyruk oluştururlar. İçlerinden birisi sorar:

 ‘- eşum peşum seni süren kim’ ebe doğru cevap verirse ebelikten kurtulur.

Fitiltop Kamıştan kesilen içi boş bir borunun içine buruşturularak sıkıştırılan kağıt ya da üstüpü parçasını nefes gücüyle uzağa fırlatan çocuk oyuncağı (Rize)

Fotik Küçük çukur (Trabzon) Dört küçük çukurda ufak taşlarla oynanan bir çocuk oyunu olup fodik olarak da telaffuz edilmekteydi.

Fösük Çelik çomakla oynanılan bir çocuk oyunudur. Atılan çeliği sopayla vurup uzaklaştıran oyuncu çeliği alıp gelene kadar, diğer oyuncular çukur kazarlar, oyuncu çeliği alıp gelene dek, rakiplerinin kazdığı çukura oyuncunun ayağı sığarsa çeşitli cezalar almaktadır (Torul)

Gargaris etmek Gürültü, şamata etmek Anadolu’da gargarı “Kaynana zırıltısı denilen çocuk oyuncağı” (Gaziantep)

Gizlembeç is. Saklambaç; bir çocuk oyunu (Torul, Kürtün)

Gubur Bkz. Kamci

Gudal Her işe burnunu sokan adam (Gümüşhane); “çocuk oyunlarında arabulucu” (İkizdere)

Hotol Çelik çomak benzeri bir çocuk oyununda çeliğin sokulmaya çalışıldığı çukurun adı (Trabzon)

Kabara, Kavara Yumuşak dokulu bir ağaç dalının i-çinin kazınması ile elde edilen ve içine konulan çiğnenmiş kendir liflerini üfleyerek fırlatmaya yarayan çocuk oyuncağının adı (Trabzon). İçi boş boru haline getirilen kabaranın içinden geçebilecek kalınlıkta başka bir dal bulunur; iki ayrı kendir parçası çiğnenerek birisi sopayla en doğru uca itilir, diğeri ise diğer uca yerleştirilir, sopa ile itilen kendir topu tabanca patlamasına benzer bir ses çıkartır; bu oyuncağa da oyuna da, çıkan sese de kabara adı verilir (Dernekpazarı Zeno Zana). Çaykara’nın bazı köylerindeki adı çitipari, hitipari oalrak bilinmektedir (Çaykara Ogene). Lazca otlapinoni (Pazar), stupa (Ardeşen) 20 cm mürver ağacının (kampara) içi namlu gibi açılır. İki ucuna tıkaçlar konur; tıkaçlardan birinin bir değnek parçası ile itilmesi sonucu öndeki tıkaçın fırlaması sağlanır. Çocuk oyuncağı olan bu düzeneğe otlapinoni denilirdi.

Kamci Kibritle oynanan bir çocuk oyunu adı (Rize)

Kesilmek Çocuk oyunlarında yenilmek (İkizdere)

kiliviçi İplik makarasından yapılan bir tür çocuk oyuncağı (Çamlıhemşin Aşağıviçe)

koğoksila Dallarının içi kamış gibi boş olan 3-4 m yüksekliğinde bir ağaç adı. Dallarının içi temizlenerek kaval, kavara veya patlangaç adlı üflenerek çiğnenmiş kendir toplarının atıldığı çocuk oyuncağı yapılmaktadır (Trabzon)

Kudal Çocuk oyunlarında her iki tarafa yardım eden kişi (Trabzon)

Kurt çoban oyunu Rize yöresinde oynanan bir çocuk oyunu olup çocuklardan biri kurt, biri çoban geri kalanlar ise koyun olurlar. Çobanın arkasında yürüyen koyunlara kurt acıktığını söyleyerek saldırmak ister; çoban bir yandan koyunların korkusunu yatıştırmaya çalışırken öte yandan kurda karşı çeşitli mazeretler ileri sürerek koyunları yemesini engellemeye çalışır. Kurdu kandıramazsa çoban olan çocukla kurt kavgaya tutuşurlar, güçlü olan kazanır. Kurt kazanırsa istediği koyunu kaçırarak yemeye çalışır.

Lapaza Yassı ve enli olduğu için lapaza taşı adı verilen bir taş ile  oynanılan çocuk oyunudur.

Lapaza taşı Çocuk oyunlarında kulla-nılan, lapazanın geniş yassı yapraklarına benzetilmesinden adını alan yassı taş (Trabzon, Rize). Lapaza “İki veya daha çok kişi tarafından oynanır. 5-6 metre uzakta bü-yükçe bir taş üzerine veya 30-40 cm çapında çizilen bir daire içine yumurta bü-yüklüğünde bir taş konulur. Taşın başında bir ebe kalır. Oyuncular tesbit edilen mesafeden ellerindeki yassı taşlarla yuvarlak taşı düşürmeye veya dairenin dışına çıkarmaya çalışırlar”  (Rize), lepüstek (Trabzon, Gümüşhane), lepe (Rize); laplak “yassı” (Maçka)

Anadolu’da lap “bir çocuk oyununda kuka olarak dikilen şeyi kaleden çıkarmak için kullanılan yassı taş” (Erzincan), lepik (Bilecik, Sivas, Kars), lebik (Kars), lappik (Çanakkale), lepbik (Van), leppik (Erzurum), lepük (Gümüşhane, Sivas). Azerice lepik “kaygan yüzeyli düz taş”. Ermenice lep’  “çocuk oyunlarında yere dizilen ceviz veya misketleri devirmek için kullanılan, kaygan yüzeyli düz taş”

Medluği 20 cm uzunluğunda bir sopa parçasını (met, med) en uzağa atanın ka-zandığı bir çocuk oyunu GB 100 (Hemşin)

Met is. Met-Değnek ya da çelik çomak adlı çocuk oyununda yaklaşık 70 cm uzunluğun-da bir değnek ile vurulan, 20 cm uzunlu-ğunda bir ucu sivri ahşap sopa adı (Trabzon, Rize); met değenek “yörede met tabir edilen bu çubuk değnekle uzağa atılmaya çalışılır. Met karşı tarafça havada yakalanırsa oynayan yanmış olur. Atarken değneği boşa giden, meti atamayan da yanar”; metika (Çayeli Raşot), (İyidere); çalika (Of); fotli çapa “çelik çomakla oynanan bir çocuk oyunu” (Tonya)

Anadolu’da yaygındır: met “Çelik çomak oyununda kullanılan ve on, onbeş santim u-zunluğunda bulunan değnek” (Çankırı, Isparta, Nevşehir, Bolu, Ankara, Çanakkale, Kocaeli, Kayser, Konya); met değnek (Niğde)

Ermenice mēt “ölçü dizini”, dialektlerde bir oyunun başlangıç noktası”

Miras is. Yuvarlatılarak bilye haline getirilmiş ceviz veya fındıkla oynanılan bir çocuk oyunu (Trabzon, Rize), muras (Giresun)

Pakla Fasülye tanelerinin kullanıldığı bir çocuk oyunu adı (Trabzon Şalpazarı)

pambuk Pamuk (Trabzon, Rize)

Çocuk oyunlarında kullanılan bir sayışma:

Ooo, pisi pisi pambuk

İbrişime sanduk

Gittum deve yoluna

Deve yoli bitpazar

Bitpazarda ayi var

Ayi beni korkutti

Kulağumi soğutti

Anzara vinzara

Çek beni kantara

Elem bellem

Cimcim kalem

Atma yitma

Seni kara

Beni kara

Gel çikalum

Maskara (Trabzon)

pıtık Misket, çocuk oyunlarında kulla-nılan bilye (Ordu Ünye [Yağbasan, Kaynarpınar], İkizce)

Tekmeluği Birbirini tekmeleme sonucu yere düşenin kaybettiği bir çocuk oyunu (Hemşin)

vizvirina Ortasından geçirilen bir mil yardımıyla döndürülen çocuk oyuncağı (Tonya)

Ziğon Bir direğin üzerine, orta yerinden geçirilen yatay bir sopanın döndürülmesiyle oynanılan bir çocuk oyunu (Akçaabat)

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005