Sümer Mitolojisi
Sümerler kimdir?
Sami kökenli olmayan Sümerler, MÖ 4 binlerde Bereketli Hilal’de arkeoloji, din, yazı ve astronomi gibi alanlarda kendilerinden sonraki uygarlıkları derinden etkilemişlerdir. Gılgamış destanında tanrılar onuruna ziggurat adlı basamaklı piramitlerin inşa ettikleri bilinen Sümerlerin Orta Asya’dan geldiği burada MÖ 5. Binyıldan beri bölgede yaşayan Ubaidyalılar adlı yine Sami kökenli olmayan başka bir topluluk ile karışmışlardır. Böylece Sümer mitolojisi ve dini farklı köklerden ögeleri de içine almıştır.
Sümerler, tarım, hayvancılık, çömlekçilik ve diğer le sanatlarında ustalaşan Ubaidyalıların kendilerinden önce güney bataklıklarında bulunan yerleşimleri geliştirerek Ur, Eirdu, Adab, İsin, Larsa, Lagaş, Nippur ve Unug gibi kentlerini kurmuşlardır. Sümer söylencelerinin en önemli kahramanları büyük tanrıça İnanna (sonradan İştar) düzenbaz tanrı Enki ve kahraman Gılgamış konu edilmektedir.
Sümer Yaratılış söylencesi
MÖ 3. Milenyumun sonlarında kil tabletlere yazılan “Çapanın şarkısı” (Sümerce al “çapa, kazma”) veya “Çapanın yaratılışı” destanı Sümer yaratılış öyküsünü aktarmaktadır. Efsanenin yazılı olduğu tabletlerin üçü Londra’da British Museum’da (80170, 132243 ve 139993 nolu) ikisi Paris’te Louvre Müzesi’nde (AO 7087, AO 8898) biri Berlin’de Vorderasiatisches Müzesi’nde (17378) üçü ise Yale’de Babil koleksiyonunda (5487, 7070, 11941) saklanmaktadır. Efsane tanrı Enlil’in Duranki’de cennet ile yeryüzünü birbirinden ayırması ile başlamaktadır. Enlil daha sonra elinde tuttuğu ucu lapis lazuli taşında yapılıp altın sapına bir ip yardımıyla bağlanmış çapasını kullanarak günışığını yaratmıştır. Tanrı yine çapasını kullanarak sonradan “Etin geldiği yer” adı verilen kutsal bir mevkide kara topraktan ilk insanı yaratmış, Annanuki, Nisaba, Ninmena ve Nunamnir’in yardımıyla insanoğlu yeryüzündeki hayatına başlamıştır. Enki çapaya methiyeler düzerken Enlil çok sayıda parlak çapa yaratmış, insanlar tanrılara ibadet etmekle yükümlü kılınmışlardır. “Koyun ile buğdayın Tartışması” adlı bir başka şiirde ise başlangıçta toprağın çorak olduğu, insanların koyunlar gibi ot yediği, buğday, ekmeğin olmadığı, koyun ve keçinin yokluğunda dokumacılık yapılmadığından insanların çıplak dolaştığı konu edilmektedir. Enki ve Ninmah adlı efsane de yaratılış hakkında fikir vermekte yeryüzü ile cennetin ayrılmasından sonra yeryüzünde oluşan kıtlığın önüne geçmek için küçük tanrıların çiftçilikle uğraştığı kaydedilmektedir. Tanrı bir zaman uykusundan uyandığında insanoğlunu yaratmaya karar vermiş, tatlı su havzalarından elde edilen kili yoğurarak tanrıça Namma’nın rahmine yerleştirmiş, böylece ilk insanlar yeryüzüne gelmiştir. Bir gün Enki ile Ninmah arasında anlaşmazlık çıkınca Enki yoğrulmuş kili kadınların rahmine yerleştirerek insanların kendi başına çoğalmalarını sağlamıştır. Bkz. Mezopotamya Mitolojisi
Sümer Mitolojisi Sözlüğü
Ab Apsu’nun babası olan bilgelik tanrısının adıdır.
Abgal, Apkallu İçilebilir suların koruyucu tanrısı Apsu’dan esinlenerek balık adam şeklinde resmedilen bir tanrı adıdır. Akat mitolojisinde adı Apkallu’dur.
Abtagigi Hayat kadınlarının koruyucu tanrıçasının adıdır.
Abu Enki’nin kafatasından doğduğuna inanılan bitkilerin koruyucu tanrısının adıdır.
Ama Bakire ana tanrıçasının adıdır.
Amaradu Marduk’a verilen isimdir.
Antu, Antum, Anatum Yaratıcı tanrıçanın adı olup gök-tanrı Anu’nun eşi, Anşar ile Kişar’ın kızı, İnanna’ın annesidir.
Anunna, Anukki, Enunaki Gök ve yer tanrılarını içeren bir grubun adı olup, elli büyük Tanrı anlamına gelmektedir. Büyük tufan yeryüzünü kaplamadan önce Şurappak kralı Ziusudra’yı sel konusunda uyarmışlardır.
Asag Yeryüzünde içi zehir dolu çıbanların yayılmasına ve su dolu kuyuların kurumasına sebep olan bir iblisin adıdır. Akad dilinde Asakku adıyla bilinmekteydi.
Asai Negun’un kardeşi olan sulama tanrısının adıdır.
Asalluhe, Asalluhi, Asariluçi Yaratıcı tanrı Enki’nin oğlu olup, babasına şeytanlar ve kötü ruhlar hakkında rapor verirken, aynı zamanda insanların düzenlediği kötü ruhların uzaklaştırılması ayinlerine yardımcı olmaktadır.
Aşnan Tahıl tanrıçasının adıdır. Mezopotamya’ya bereket getirmesi için yaratıcı tanrı Enki tarafından görevlendirilmiş olup, rüzgâr ve fırtına tanrısı olan Enlil’in de kız kardeşidir.
Baba, Bau Ur şehrinin 70 km kuzeyinde bulunan Lagaş şehrinin ve kralın koruyucu tanrıçasının adı olup, aynı zamanda hem ana tanrıça hem de şifa tanrıçasıdır. Gök tanrı An’ın kızı ve bereket tanrısı Ningirsu’nun karısı, kimilerine göre Gangir’in annesidir.
Babbar Güneş tanrısının adı olup Babil tanrısı Şamaş’ın karşılığıdır.
Bau Bkz. Nin’insina
Belet-İli Yaratıcı ana tanrıçanın adı olup, bazı kaynaklarda Ninurta’nın annesi olarak geçmektedir.
Damu Bereket tanrıçası Nin’insina’nın oğlunun adıdır. Kült merkezi İsin’de olup, ‘kötü ruhları kovmanın büyük papazı’ adıyla da anılır.
Darak Keçi ayaklı orman tanrısının adı olup Yuann karşılığı ‘Pan’ın atası olabilir.
Dingir Sümer dilinde ‘Tanrı’ anlamına gelen kelime aynı zamanda Sümer panteonunun en önemli tanrısı ‘An’ı nitelemekte olup çivi yazısı formunda tespit edilmiştir (Borger 2003 nr. 10). Dingir aynı zamanda yeryüzü anlamına gelen ‘Ki’ hecesinin karşıtı olup ‘gökyüzü’ anlamına gelmektedir.
Dudu Katip olarak tasvir edilen bir tanrının adıdır.
Duku Tanrıların kozmik taht odasının adıdır.
Dumuzi Çoban Tanrısı Dumuzi ile Aşk Tanrıçası İnana’nın evliliğinden sonra Tanrıça “gidip de dönülemeyen diyar” olarak bilinen yeraltı dünyasına iner. Tanrıça olması ona ayrıcalık sağlamaz, bilgelik tanrısı Enki ile kendisinin yerine birini getirmesi koşulu ile dışarı çıkar. Gittiği yerlerde kendisinin yokluğundan dolayı herkesin yas tuttuğunu görür ve kimseyi yeraltına göndermeye kıyamaz. Ne var ki kocasının yanına gidince onun tahtında keyif sürdüğünü görünce öfkelenir, cinlere onu götürmelerini emreder. Daha sonra pişman olur, ve yılın altı ayı kız kardeşi ile dönüşümlü olarak yeraltında bulunmasını sağlar. Böylece Dumuzi kış aylarında yarım yıl yeraltında kaldıktan sonra bahar aylarında yeryüzüne çıkar ve tekrar karısıyla birleşir. Bu dönemde ağaçlar yeşillenir, hayvanlar çoğalır, doğa uyanır ve bereketlenir.
Dumuzi’nin Akadlardaki karşılığı Tammuz’dur. Gılgamış destanında Sümer krallarının Çoban Tanrısı Dumuzi’nin soyundan geldiğinden bahsedilmektedir.
Dumuzi Abzu Enki ailesine mensup Kinirsa kentinin koruyucu tanrıçasının adıdır. Sümerce ‘Boşluğun Tammuzu’ anlamına gelmektedir.
Ebeh Bir dağ tanrısının adı olup, İnanna tarafından yenilgiye uğratılmıştır.
En ‘Tanrı, Efendi’ anlamında kullanılan kelime olup Enki, Enlil adlı tanrıların adları da bu kökten türemiştir. Zamanla sadece başrahiplere verilen unvan olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Endukugga Yeraltında yaşayan iki tanrıdan birsinin adıdır (diğeri: Nindukugga)
Enki Aynı zamanda yaratıcı olan su, şifa ve akıl tanrısının adıdır. Tüm sırların, bilginin ve ölümsüzlüğün kaynağı olup Babil’deki karşılığı Ea’dır. Sümer panteonundaki 4 yaratıcı tanrıdan birisi olup Me adı verilen Tanrı buyruklarının koruyucusudur. Anu ile eşi Ninhursag’ın oğlu olup, Enlil’den sonra Sümer panteonunun en güçlü tanrısı kabul edilmekteydi. Dicle ve Fırat nehirleri Enki’nin penisinden fışkıran sudan oluşmuştur. Enki tasvirlerinde keçi ve balık sembolleri sıkça kullanılmıştır. Hıristiyanların ilk dönemlerde kullandıkları ichthys (balık) sembolünün tanrı Enki ile ilgili olduğu sanılmaktadır.
Enki’ en önemli Sümer efsanelerinin baş aktörü olmuştur:
- Enki ile Ninhursag: Cennet
- Enki ile Ninmah: İnsanın yaratılışı
- Enki ile İnanna: Yeryüzünün düzeni
- İnanna ile Enki: Uygarlık bilgisinin Eridu’dan Uruk kentine verilişi
- Enki ve Eridu: Su Tanrısı’nın Nippur’a gitmesi
En önemli Enki tapınağı Ur kentinin güneybatısında yer alan Eridu’da bulunuyordu.
Enkidu, Engidu Efsanevi kahraman Gılgamış’ın arkadaşının adı olup vücudu kıllarla kaplı, bilge bir yaratık olarak tasvir edilmektedir. Ülkesinin tüm erkeklerini ölesiye çalıştıran Gılgamış’ı tanrı Aruru’ya şikayet eden kadınları haklı bulan tanrının, kahramanın enerjisi ve vaktini başka alanlara yöneltmek için yarattığı tanrı Anum’a benzeyen yaratığın (aslan) adıdır. Gılgamış’a aşık olan Tanrıça İnanna yüz bulamayınca azgın bir boğayı Gılgamış’ın üzerine salmış, Enkidu dostunu korumak isterken aldığı yaralarla canından olmuştur.
Enkimdu Çiftçiler ve toprak sahiplerinin tanrısıdır.
Enmerkar İki şiirde adı geçen bir kahramanın adıdır.
Enmesarra Yeraltı tanrısının adı olup ‘tüm insanların (dişi) efendisi’ Ninmesarra’nın kocasıdır.
Enuşirgal Ur kentinde ay tanrısı adına inşa edilmiş bir tapınağın adıdır.
Ga-Ur Bir bereket tanrısı ve kralın adıdır.
Galla 1. Bir iblisin adıdır.
- Bkz. Gallu
Gatumdu, Gatumdug Lagas şehrinin yerel tanrıçası ve cennet tanrısı An’ın kızıdır.
Geştinanna Bereket tanrısı Dumuzi’nin kız kardeşinin adıdır.
Gibil Işık ve ateş tanrısının adı olup aynı zamanda büyüye karşı insanları koruyordu. Akad mitolojisinde karşılığı Girru’dur.
Gudanna Yedi yıl kıtlık getiren kutsal bir boğanın adı olup, Gılgamış tarafından öldürülmüştür.
Gula Şifa ve yeraltı dünyası tanrıçasının adı olup yağmur, bereket ve savaş tanrısı Ninurta’nın karısıdır. İsin şehrinin yerel tanrıçası Nin’insina ile ilişkili olabilir.
Hahanu Önemsiz bir tanrının adıdır.
Haia Depoların koruyucu tanrısı olup, Nunbarsegenu veya Nanse’nin kocasıdır.
Hendursaga Bir kanun tanrısının adıdır.
Humbata Gılgamış destanında adı geçen, bir boğanın boynuzlarına, aslanın pençelerine ve akbabanın tırnaklarına sahip bir yaratığın adıdır.
İnanna, İnnina Gök tanrı An ile ay tanrıçası Nanna’nın kızı olup aşk, bereket ve savaş tanrıçasıdır. Erkekleri cezp edip sonradan reddeden, güzel giysiler içinde ya da çıplak tasvir edilen güzel bir kadındır. Babil panteonunda İştar adıyla bilinmektedir.
İninna Mezopotamya savaş ve bereket tanrıçası İştar’ın diğer adıdır.
İrranergal Canavarların lideri olan bir tanrının adıdır.
İşkur, İskur Yağmur ve fırtına tanrısının adıdır (Babil’de ‘Adad’).
Kabta İşçilerin koruyucu tanrısının adıdır.
Kakka Tanrı Anu’nun habercisinin adı olup, kendisine iletilenleri Ereşkigal’e götürür.
Kartal Kartalların yeni doğan çocukların ruhlarını dünyaya getirip, ölenlerin ruhlarını ise öteki dünyaya taşıdıklarına inanılmaktaydı.
Kengida Enlil’in habercisi olan bir tanrının adıdır.
Kingaludda Enlil’in habercisi olan bir tanrının adıdır.
Kiskanu Kutsal bir ağacın adıdır.
Kiskill-lilla Bir gece iblisinin adı olup, Akad karşılığı Lilitu’dur.
Kur Ölüler diyarında akan bir ırmağın adıdır.
Lahar Sığır sürülerinin koruyucu tanrısı olup, Enlil tarafından yaratılmıştır.
Lil Aruru’nun kocası olup, hadım edildikten sonra yer altı dünyasında hapsedilmiştir.
Lugal Kral anlamına kullanılan bir isimdir.
Lugal Kral anlamına kullanılan bir isimdir.
Nana Nabu’nun karısı, Sangarius’un kızı, Atis’in annesi ve kimine göre Tammuz’un kız kardeşi olan bir ana tanrıçanın adıdır.
Negun Asai’nin kardeşi olan bir tanrıçanın adıdır.
Upşikina Tanrıların gökyüzünde yaşadıkları ulaşılmaz mevkinin adıdır.
Urşanabi Tufan’dan sonra Tanrılar tarafından Dilmun’a gönderilen Utnapiştim’in kayıkçısının adı olup, Gılgamış’ın peşinden Uruk’a kadar gitmiştir.
Yamutbal Ningursu tarafından öldürülen 6 koç başlı bir fırtına cininin adıdır.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016