Budizm Terimleri Sözlüğü C-Z

Budizm Terimleri Sözlüğü adlı bu küçük alfabetik sözlükte Budizm inancı konulu maddeleri kısaca formda sunmaya çalıştım.

Ça-Do Bkz. Sado

Çan Mahayana Budizminin Çin’de ortaya çıkan bir kolu olup Japonya’da Zen adıyla ortaya çıkmıştır.

Dadimunda, Devata bandara Seylan halkının inanışında en büyük lokal tanrı Upulvan’ın hazinecisi olan tanrının adıdır. Zamanla Budizmin koruyucusu konumuna yükselmiş olup, emrinde çok sayıda Yaşha (yarı tanrı yarı cin varlıklar) olan bir tanrı olarak, çoğunlukla bir file binerken tasvir edilir.

Dana Verilen her şeyin beş misliyle geri döneceğine inanılmaktadır.

< Sanskrit da ‘vermek’

Deşimaru, Taisen MS 1914-1982. 20. yüzyılın en önemli Zen ustasının adı olup, zen pratiğini bir öğretiye dönüştürme mücadelesi vermiştir. Zazen-Zen Grafiği, Japon Savaş Sanatında Zen, Sandokhai, Hokya Zanmai adlı eserlerin yazarıdır.

Devadatta Başlangıçta Buda’nın yakın arkadaşıyken zamanla düşmanı olan bir kuzeninin adıdır.

Devaputra Tanrıların sınıflamasında düşük bir sınıfı temsil eden ve bazen Hindu tanrıları için kullanılan genel bir terim olup ‘Tanrıların oğlu’ anlamına gelmektedir.

De-lugs-pa Bkz. Gelugpa

Dhamma Sanskrit Dharma’nın Pali dilindeki karşılığıdır.

Dhammapada Kuddaka Nikaya’nın ikinci eseri olup, 26 bölüm ve 423 ayetten oluşan aslında bir çeşit antoloji olarak değerlendirilebilecek dini vecizeler kitabının adıdır. Dhammapada, Pali dilinde ‘Dharma’nın Yolu’ anlamına gelmektedir. Buda’nın söz ve şiirlerini aktaran kitap Budizm’in tüm öğretisini tek başına vermemekle birlikte fikir edinilebilecek temel kaynaklardan birisidir.

Dhammapada’dan

1. Bütün benliğimiz, düşündüğümüzün sonucudur. Temeli düşüncelerimizdir, benliğimiz düşüncelerimizden kuruludur. Bir insan kötü bir düşünce ile konuşur veya davranırsa arabayı çekeni tekerlek nasıl izlerse acıda onu öyle izleyecektir. 4. ‘Beni aldattı, beni dövdü, beni yendi malımı çaldı’ bu gibi düşüncede olanlarda kin hiç dinmez. 5. Çünkü kin hiç bir zaman kinle dinmez. Kin aşk ile diner. Bu eski bir yasadır. 103. Bir insan bir dövüşte bin insanı bin defa yense ve bir başkasına yenilse, en büyük galip sonuncusudur. 121. Hiç kimse içinden: ‘benim yanıma gelmez’ diyerek kötülüğü hafife almamalıdır. Sular damla damla aksa bile bir kap dolar. Sağduyusu olmayan kimse azar azar yapsa bile kötülüğü içine toplar. 210. Hoş olanı ve hoş olmayanı kimse görmeye kalkışmasın. Hoş olanı görmemek acıdır ve hoş olmayanı görmemek gene acıdır. 246. Hayatı yok eden, yalan söyleyen, bu dünyada kendine ait olmayan şeyi alan, başkasının karısına göz diken; 247. Kendini sarhoş edici içkilere veren, daha dünyadayken kendi soyunun kökünü söküyor demektir (Moran: 69-70).

Dhana Sanskrit ‘para’ anlamına gelen kelimenin ezoterik anlamı kişinin sahip olduğu manevi değerler/hazinelerdir.

Bu değerler yedi tanedir:

Güven, Ahlak, Vicdan, Utanma Duygusu, Bilgelik, Cömertlik.

Dharana Patanjali’nin Aştanga Yoga’sının sekiz basamağından altıncısının adı olup yüreğin ilgilenen konuya yöneltilmesi aşamasıdır.

Dharma Kaya Mahayana Budizminin Trikaya (Üçlü beden: nirmanakaya, sambhogakaya, dharmakaya) teorisine göre benliğin varlığının daha yüksek bir varlık içinde çözülmesi halinin adıdır.

Dharmaçakra 1. Manjuşri’nin görünümlerinden birisi olup, konuşmanın efendisi kabul edilmektedir.

2. Bkz. Dharma Çarkı

Dharmalar İnsan algılamasının kişisel gerçekliğinin adıdır.

Dharmapala Tibet Budizmi’nde sekiz tanrıdan oluşan ve Buda’nın dinini iblislere karşı savunmaya yemin etmiş bir grbun adıdır.

Dharmamegha sMan-blalardan ve 12 bhumiden birisi olan şifa tanrısının adıdır.

Dharmavasita 12 Paramita tanrıçasından birisinin adıdır.

Dhatu Dört temel elementin genel adıdır. Bunlar: Toprak, su, ateş, rüzgâr.

Dhutanga Orman manastırlarında ve Theravada geleneğinde Buda’nın her türlü zevke karşı koyarak kendini ibadete veren egzersizlerinin adı olup, bu 13 geleneksel egzersizin amacı dünyevi ihtiraslardan kurtulmaktır. Tay dilinde karşılığı Tudong’dur.

13 duhutunga egzersizi şunlardır:

1. Elbiselerden kurtulmak
2. Üç elbise
3. Yiyecek dilenmek
4. Düzenli sadaka toplamak
5. Tek yemek
6. Ölçülü yemek yemek
7. Barışçıl bir ortamda yaşamak
8. Bir ağacın altında yaşamak
9. Nemli bir yerde yaşamak
10. Bir mezarın üstünde yaşamak
11. Her durumda yerinde kalmak
12. Yatmamak, hep oturmak

Dhyana Hindu ve Budizm pratiğinde ‘Derin Gözlem, Meditasyon’ anlamına gelen kelime Budizm’de mükemmeliyetin altı paramitasından birisi olup bilincin beş duyu kapalıyken meditasyon nesnesine konstantre olması durumudur.

Dhayana Chohanlar Sanskrit ‘Meditasyon’un efendileri’ anlamına gelen kelime yedi sınıfa ayrılan evren ruhlarını tanımlamaktadır.

Dhyani Bodhisattvas Samantabhadra, Vajrapani, Ratnapani, Avalokitesvara ve Visvapani’den oluşan 5 yaratıcı gücün adıdır.

Digambara Yogambara’nın eşi olan bir tanrıçanın adıdır.

Digha Nikaya Sutta Pitaka ‘Konuşma Sepeti’ adlı Pali dilindeki kutsal metinlerin 5 bölümünden birisinin adı olup ‘Uzun Derleme’ anlamına gelmektedir. 16. risalede Budanın son günleri anlatılmaktadır.

Dipa Tara Önemsiz bir ışık tanrıçasının adıdır.

Ditthi Ölümle birlikte benlik ve bedenin yok olacağı inancının adıdır.

Dohaşi Japon Budistlerin dini törenlerin başlangıç ve sonunda kullandıkları porselen çanın adıdır.

Dombi Gaurilerden birisi olan bir tanrıçanın adıdır.

Dor Le Tibet halkının inanışında bir iblisin adıdır.

Dorce Kötü iblisleri uzaklaştırmak için Tibet Budist tapınaklarında kullanılan aletin adı olup Japonya’da ‘doko’ adıyla bilinmektedir.

Dorje Çang Var olduğuna inanılan altıncı elementin adıdır. (Diğerleri: Toprak, hava, su, ateş, ether)

Drilbu Tibet’te Budist rahiplerin (lama) iyi ruhları çağırıp kötü ruhları çağırmak amacıyla çaldıkları dua çanının adıdır.

Dukkha Budizm’in dört asil gerçekliğinden ve üç var olma işaretinden (tilakkhana) birisinin adıdır.

Durangama On iki bhumiden birisi olan bir tanrıçanın adıdır.

Durjaya Buddhakapala’nın maiyetindeki tanrıçalardan birisinin adıdır.

Dzoşen Ati- Yoga adıyla da bilinen, Şamanizm’den etkilenmiş bir meditasyon yönteminin adı olup, Tibet spritüel kültürünün önemli bir parçasıdır. Dzoşen insanı ses, vücut ve ruhsal egzersizler yardımıyla özgürleştirme amacı güder.

Ekagrata, Ekagratva Meditasyon sırasında tüm dikkatin bir noktaya yöneltilmesiyle sağlanan konsantrasyonun adıdır.

Fo Buda’nın Çince adı olup, elmas pozisyonunda sağ ayağı sol dizinde sol ayağı sağ dizinde oturur vaziyette tasvir edilmektedir.

Fohat Tibet ve Moğolistan’da ‘Evrensel Hayat’ anlamına gelen bir terim olup Sanskrit ‘daiviprakriti’ kavramının karşılığıdır.

Ganjin MS 8. yüzyılda Japonya’da Ritsu okulunu yaymaya çalışan Çinli rahibin adıdır.

Gati Varoluşun 6 yolunun (ezoterik düşüncede bu rakam 7’dir) adı olup Sanskrit gati ‘yol’ kelimesiyle alakalıdır. Bunların ilk üçü devalar, asuralar ve ölümlüler (insanlar) diğer üçü cehennem yaratıkları, pretalar (iblisler) ve hayvanlardır (Ezoterik 7. Nirmanakaya’dır).

Gautama Buda’nın ailesinin adıdır.

Gayatri, Savitri Rig-Veda’da (III, 62, 10) bahsi geçen en kutsal mantralardan birisinin adı olup Brahmanlar tarafından her gün sabah-akşam güneşe yakarılarak tekrarlanmalıydı.

Gelugpa, Dge-lugs-pa Sarı Şapkalılar anlamına gelen, Tibet Budizm’inin dört büyük okulundan birisinin adı olup 15. yüzyılda kurulmuştur. Dalai Lama ve Pançen Lama’nın da dahil olduğu bu tarikat Tibet’te oldukça yaygındı.

Geyik Buda’nın geyik formunda doğduğuna inanılmıştır.

Ganta Ayin ve ibadet öncesinde negatif varlığı uzaklaştırmak amacıyla kullanılan kutsal çanın adıdır.

Gkod Tibet Budizminde geçici dünya (samsara) ile Nirvana arasında ilişki kurmayı amaçlayan toplu ayinin adıdır.

Gorintou Budist tapınaklarda özellikle mezar taşlarında rastlanılan her biri ayrı bir temel elemeti simgeleyen, aşağıdan yukarıya doğru daralan ve 5 temel elementi sembolize eden (toprak, su, ateş, rüzgâr, boşluk/ether) 5 dairesel pagodanın (Sanskrit ‘stupa’) adı olup Gorinto, Gorin, Gorinsekitou, Houkaitou, Gorintouba, Gogedatsurin adlarıyla da bilinmektedir.

Aşağıdan yukarıya sıralanan yuvarlak halkalar sırasıyla (3. element olan ateş diğerlerinin aksine üçgen formdadır):

1. Toprak (Japonca ‘Çirin’
2. Su (Japonca ‘Suirin’
3. Ateş (Japonca ‘Karin’
4. Rüzgâr (Japonca ‘Fuurin’
5. Uzay/Ether (Japonca ‘Kuurin’

Ezoterik Budizm’de 5 temel elementle özdeşleştirilen tanrılar şunlardır (Sanskrit):

1. Vairokana ‘uzay’ (Japonca Dainiçi Nyorai) zirveyi sembolize etmektedir.
2. Akşobhya ‘hava’ (Japonca Aşuku Nyorai) doğuyu sembolize etmektedir.
3. Ratnasambhava ‘ateş’ (Japonca Hoşo Nyorai) güneyi sembolize etmektedir.
4. Amitabha ‘su’ (Japonca Amida Nyorai) batıyı sembolize eder
5. Amoghasiddhi (Japonca Fukujoju Nyorai) kuzeyi sembolize etmektedir.

Govinda, Anagarika Govinda 1898 Almanya doğumlu Lama ve Budist bilim adamının adı olup, Meditasyon ve Budizm ile ilgili pek çok kitabın yazarıdır.

Gönkhang Tibet’te bazı dini törenler için kullanılan bir tapınağın adıdır.

Gsung Bum Tibetli ve Moğol lamaların yazılarından derlenmiş kitapların adıdır.

Guhysamaya MS 6-7. yüzyılda yazılmış ‘Elmas Arabası’nın büyülü Mandala’yı tasvir ettiği en önemli bölümünün adıdır.

‘Sırların buluşması’ anlamına gelir (Sanskrit guhy ‘sır’ + sam ‘birlikte’ + aya ‘gitmek’).

Guru Öğrencilerinin kurtuluşa ve bilgeliğe ulaşmasında rehberlik eden dini lider ve öğretmenin adıdır.

Halahala Bir zehir tanrısının adıdır.

Hannya Şingyo Mahayana Budizmi’nin en önemli yazılarını içeren bir Sutra koleksiyonu olup her zazenden sonra okunmaktadır.

< Japonca ‘Kusursuz Bilgeliğin Kitabı’

Hara Vücut ağırlığının bedenin merkezine (karın bölgesine) verildiği bir oturuş formu olup özellikle Buda heykellerinde sıkça rastlanmaktadır. Hara, vücudun ağırlık merkezinin ortalanmasının yanı sıra derin bir konsantrasyon gerektirir.

Hariti Salgın hastalık getiren ve çocuk kaçıran bir iblisin adıdır.

Hatha Yoga Nefesin ve vücut pozisyonlarının kontrol edilmesi suretiyle gerçekleştirilen en basit yoga formudur.

< Sanskritçe hatha yoga ‘Güç birliği’

Hemantadevi Hayvan başlı mavi bir kadın olarak tasvir edilen Tibet kış tanrıçasının adıdır.

Heruka Aksobhya’nın öfkeli görünümlerinden birisi olup, mavi renkte tasarlanmıştır.

Hinayana Seylan ve Doğu Hindistan’da yaygın bir Budist okullarından birisinin adı olup MÖ 1. yüzyılda gelişmiştir.

Hoa Hoa Budist rahip Fu So tarafından 1939 yılında Vietnam’da kurulan bir tarikatın adı olup, 1956 yılında devlet tarafından siyasi nedenlerden ötürü kapatılmıştır.

Hokke Nicheren adlı keşiş tarafından 13. yüzyılda kurulan, günümüzde de varlığını sürdüren bir tarikatın adıdır.

Hubilgana Tibetli Budist rahipler Lamaları seçme yönteminin adıdır.

İddhi Sanksritçe siddhi, Pali dilinde iddhi terimi mükemmelliğin güç ve özelliklerini tanımlamak için kullanılmaktadır.

Digha-Nikaya’ya göre sekiz tane iddhi vardır:

1. Zihninde kendi hayalinde oluşturma gücü
2. Görünmez olabilme gücü
3. Duvarların içinden geçebilme gücü
4. Katı nesnelerin içine tıpkı su gibi nüfus edebilme gücü
5. Suda yürüyebilmek
6. Havada uçabilmek
7. Ay ve güneşe dokunabilmek
8. Gökyüzündeki cennete tırmanabilmek

İndriya Fiziksel ve ruhsal algılama güçlerinin adıdır. Bunlar:

• Buddhi-indriyani: Beş duyu organı (kulak, göz, deri, burun, dil)
• Karmendriyani: Gırtlak, eller, ayaklar, anüs, cinsel organlar

İppen 13. yüzyıl Japonyası’nda kurulmuş bir tarikatın adıdır.

İryapatha Bedenin dört gündelik pozisyonunun adıdır (Oturmak, yürümek, ayakta durmak, yatmak)

Japa Meditasyon sırasında mantra adı verilen gizli formülleri bir yandan mırıldanırken diğer yandan anlamlarına konsantre olma işleminin adıdır.

< Sanskritçe jap ‘mırıldanmak’

Jataka Buda’nın önceki hayatlarının anlatan hikâyelerin genel adıdır. Khuddaka Nikaya adlı kitap 550 jatakadan ve her jatakada 5 bölümden (giriş, düz yazı, kıtalar, sözlük) oluşmaktadır.

< Sanskritçe jataka ‘eksik doğmak’

Jatayu [Hint Mitolojisi] Akbabaların

Jayakara At arabasına biner pozisyonda tasvir edilen bir tanrının adıdır.

Jejamo-karpo Yakşalardan birisi olan bir Tibet prensesinin adıdır.

Jhana Pali dilinde meditasyon sırasında soyut ve somut nesnelere konsantre olarak kendinden geçme halinin karşılığı olup Sanskrit Jnana veya Dhayana adıyla bilinir.

Jina Buda’nın adlarından birisi olup, yaptığı fetihlere atfen verilmiştir.

Jummitsu Japonca ‘Saf Gizli Öğreti’ anlamına gelen kelime Budizm içinde barınmış Tantrik unsurları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Juşoku Japonya’da Budist manastırlarında baş rahiplere verilen isimdir.

Kadampa MS 11. yüzyılda Bengalli Atişa Dipankara tarafından Tibet’te kurulan bir tarikatın adı olup Gelukpa tarikatının selefidir.

Kagyu Tibet’te MS 11. yüzyılda çileci rahip Marpa ve öğrencisi Milarepa tarafından kurulmuş bir Budist ekolün adıdır.

Kakravartin Öğretinin sembolü olan çarkın (kakra) efendisine verilen isim olup, doğum ve yaşamı Buda ile benzerdir. Budizm ve Caynacılık’ta 3 tip kakravartin görülmektedir:

1. Kakravala Kakravartin: 4 kıtanın yöneticisi
2. Dvipa kakravartin: 1 kıtanın yöneticisi
3. Pradesa kakravartin: 1 kıtanın 1 parçasının yöneticisi

Kalaçakra Dört kafalı ve 24 kollu bir zaman tanrısının adıdır.

Kaladuti Bir ölüm tanrıçasının adıdır.

Kalu, Rinpoçe 1905-1989. Tibet’li bir meditasyon ustasının adı olup, öğretileri kitap haline getirilip basılmıştır.

Kalung Tibet rahiplerinin belirli kitaplara ulaşmak ve belirli mantraları okuyabilmek için sahip olmaları gereken yetkinin adıdır.

Kama-Pata, Kammapatha Ölümden sonra yeniden dünyaya gelmenin ölçütü olan on kötü davranışın adıdır.

K’an-po Tibet Budist manastırlarında üç özel yeteneğe (dbang ‘ruhsal güç’, lung ‘öğreti bilgisi’, k’rid ‘öğretme yeteneği’) sahip olan yöneticilerin adıdır.

Kanço Japonya’da Budist rahiplere verilen isimdir.

Kandarosana Şaşı bakışlı ve uzun dişli ele avuca sığmayan bir tanrının adı olup, sağ elinde kılıç sol elinde kalbine yakın pozisyonda beyaz bir yılan taşımakta ve kaplan postu giymektedir. Genellikle Akala ile kıyaslanmaktadır.

Kanjur, Kang-gyur, Bka-gyur Lamaist öğretinin kutsal metinlerini içeren koleksiyonun adıdır.

< Sanskritçe bka ‘kutsal söz’ + ‘gyur ‘tercüme’

Kanka Günah kabul edilen dini şüphelerin adı olup, toplam 16 tanedir.

Kanthaka Buda’nın beyaz atının adıdır.

Kapala Tanrılara şarap sunmak için kullanılan insan kafatasından yapılmış bir kabın adıdır.

Karana-Sarira Yeniden beden bulan varlığın oluşumuna verilen isimdir.

< Sanskritçe ‘sebep’ + sarira ‘beden’

Karanopadi İnsana beden bulduğu süreç boyunca hükmeden sebeplerin adıdır.

Kargyupa Tibet’te yaygın bir tarikatın adıdır.

Karmavasita 12 Paramita tanrıçasından birisinin adıdır.

Kartsipas Yıldızlara bakarak kehanette bulunan Tibetli din adamlarına verilen isimdir.

Karuna Aydınlanarak ölüm-yaşam döngüsünden kurtulmuş olan bodhisattvaların diğer canlıların rahatı için sürdürdüğü temel özelliklerinden birisi olup, Pali dilinde ‘merhamet’ anlamına gelmektedir.

Karyobinga Başı ve gövdesi kadın kanatları, pençeleri ve kuyruğu kuş formunda bir yaratığın adıdır.

Kayagatasati Hindu rahiplerin bedenlerinin tüm uzuvlarına hâkim olmak amacıyla yaptığı meditasyon egzersizlerinin adıdır.

Kesa Yıpranmış kumaştan dikilip toprak sarısına boyanan keşiş kıyafetinin adıdır.

Keşini Tanrıça Arapankana’nın görünümlerinden birisidir.

Khandas İnsan varlığını oluşturan beş grubun (Beden, his, hayal bilinç, algı) adıdır.

< Sanskritçe khand ‘bölmek’

Khen Ma Tibet halkının inanışında yeryüzündeki iblisleri kontrol edebilen bir tanrıçanın adı olup, bir koçun sırtına binmiş vaziyette yüzünde sekiz kırışıklık bulunan bir kadın olarak tasvir edilmektedir.

Khen Pa Tibet halkının inanışında cennetteki iblisleri kontrol edebilen bir tanrının adı olup, beyaz bir köpeğin sırtına binmiş beyaz saçlı bir adam olarak tasvir edilmektedir.

Kırmızı Yemek Tibet Budizminde ölüm törenlerine verilen isimdir. Lama rahibi mezarlıkta insan kemiğinden yapılan bir boruyu üfleyerek şeytanları kendi bedenini parçalamaya çağırmaktadır.

Kilesa İnsan ruhunun dejenere olmasını sağlayan tutkuların adıdır.

Kilesalar: Nefret, gurur, hırs, merhametsizlik, endişe, dik başlılık, utanmazlık, sinirlilik.

< Sanskrit kilesa ‘Lekelenme’

Kita Benlik anlamına gelip citta ‘bilinç’, ketasika ‘ruh’ ve rupa ‘beden’ adı verilen üç bölümden oluşur.

Kokitsu Japonya’da bulunan Budacı bir felsefe okulunun adı olup, insan ve maddi dünyanın gerçek olarak kabul edilemeyeceğini savunmaktadır. Çin’deki karşılığı Çeng-Şi’dir.

Kodo Japonca ‘Arı toprağa giden yol’ anlamına gelen bir mezhebin adıdır.

Kogan Japonya’da Heian döneminde (MS 794-897) popüler olan bir heykel stilinin adı olup, Buda’nın elbisesinde yer alan hompa (dalga) adı verilen kıvrımlar en tipik özelliğidir.

Kokugo Japonya’da Buda’nın görünümlerinden birisi olarak tasvir edilen bir tanrının adıdır.

Kuddaka-Nikaya Sutta-Pitaka’nın 15 bölüm içeren 5. koleksiyonunun adıdır.

Kumbhanda İnce belli dev bir iblis grubunun adıdır.

Kuruma Japonca ‘tekerlek’ anlamına gelen kelime önemli bir semboldür. Budist felsefede acının günahın tıpkı bir tekerleğin (kuruma) öküzü takip ettiği gibi ardından gittiği sık tekrarlanan bir deyiştir.

Lama Tibet ve Moğolistan’da Budist rahiplerine verilen isimdir.

Lamaizm Tibet ve Moğolistan’da Şamanizm’in etkisi altında kalmış Budizm pratiğinin adı olup, Padmasambhaba tarafından MS 9. yüzyılda Tibet’e getirilmiştir.

Tibet’in geçici yöneticisi Lhassa’da oturan Dalai-Lama olmasına karşın Taşi-Lum-Po manastırında oturan Pançen-Lama ruhani lider kabul edilmektedir. Her iki lama da tanrının insan suretindeki görünümleri kabul edilir. Bu iki lamadan birisi öldüğünde tanrının görüntüsünü taşıyan üstün zekâlı çocuk aranmaya başlanmaktadır.

Lamaizm: Alexandra David Neel (Ölüm törenleri)

Tören yapan rahip, insan kemiğinden borusunu öttürdü ve bayrama aç şeytanları çağırdı. Rahip muhayyilesinde çok gizli bir şekilde kendi iradesini temsil eden bir tanrıçayı görüyordu. Tanrıça başının tepesinden fışkırmış ve elinde bir kılıçla önüne dikilmişti. Tanrıça bir darbeyle onun kafasını yaracaktır. Dört bir yandan şeytanlar bayrama koşarken tanrıça rahibin kollarını bacaklarını keser, derisini yüzer ve karnını deşer. İç organlar yerlere düşer. Oluk gibi kan akıyordu. Korku içindeki davetliler şurasını burasını ısırarak bağrışıyorlar, o esnada töreni yöneten rahip sihirli formüllerle onlara cesaret veriyor ve şunları söylüyordu: “Yüzyıllardan beri sayısız dirilişlerim sırasında sayısız insanın vücut ve zihin rahatlığı ile hayatını tanrıya kurban ederek onları hoş yaşamak ve ölüme karşı savunmak için kullandıkları giyecek ve yiyecek gibi bütün ihtiyaçlarını aldım. Bugün borcumu ödüyorum ve benim için pek değerli olan bu vücudu yok olmaya sunuyorum. Etimi açlara, kanımı susamışlara, kemiklerimi de yakıp ısınsınlar diye soğuktan titreyenlere veriyorum. Mutluluğumu, mutsuzluğumu bağışlıyorum. Yeniden hayata dönsünler diye soluğumu can çekişenlere veriyorum. Eğer kendimi sunmamak işin bir an duraksadımsa utanç verici bir şey olurdu bu. Ve beni parçalamak tereddüdü içindeyseniz, ey sizi mutsuz ve şeytan varlıklar, sizin içinde utanç verici bir şey olacaktır bu…” Kırmızı yemek adı verilen bu töreni Kara yemek adı verilen başka bir törenin izlemesi gerekir. Bu tören de Tibet Budizmi’nin en ilgi çekici törenlerinden birisidir. Artık şeytanlar ve cinler kaybolmuştur, çünkü gerçekte bunlar zaten yoktur.

Mahabala Amitabha’nın görünümlerinden ve  Dikpalalardan birisi olan korkunç bir tanrıdır. Dünyanın kuzeybatı köşesinin koruyucusudur.

Mahadeva Uttar Pradeş bölgesinde yer alan Mathuralı bir rahibin adı olup MÖ 320 yılında Mahasamghika okulunu kurduğuna inanılmaktadır.

Mahasanghika Buda’nın insan olduğunu iddia eden ve MÖ 4. Yüzyıldan beri varlığını sürdüren bir mezhebin adı olup, sapkın sayılmaktadır.

Mahathara Yirmi senelik rahiplik hayatını bırakan keşişlere verilen bir unvan olup Pali dilinde ‘Tarikatın en kıdemlisi’ anlamına gelmektedir.

Mahayana Çin, Kore, Japonya ve Tibet’te yayılmış iki büyük Budist okulundan birisinin adı olup, Sanskrit ‘Büyük Araç’ anlamına gelmektedir. Görünen dünyanın aldatmaca olduğunu ileri süren Mahayana MS 1. Yüzyılda ortaya çıkmıştır.

Maitreya Buda’nın henüz olgunlaşmamış hali/gelecek Budası olup genç bir Hint prensi olarak tasvir edilir.

Terminoloji: Sanksritçe Maitreya, Pāli Metteyya, Çince Mí Lè Fó, Japonca Miroku, Vietnamca Di-lac

Majhima-Nikaya Pali dilinde yazılmış Sutta Pitaka’nın 152 sutta/vecizesini içeren orta ölçekli koleksiyonunun adıdır.

Maymun Sarı kürklü, koca kulaklı ve 10.000’den çok kılığa girebilen bir hayvan olarak tasvir edilmektedir. Ele avuca sığmaz meraklı yaratılışından dolayı tanrıları rahatsız edince Kutsal şeftali ağacını korumakla görevlendirilmiştir. Maymun’un merakından şeftalilerin tadına baktığını gören Buda kızmış ama maymunu test etmeye karar vermiştir. Buda ona dünyanın köşesin, bulursa dünyadaki tüm şeftalileri yiyebileceğini söylemiş o da tüm dünyayı dolaşmıştır.

Milindapanha Pali dilinde MÖ 100 yılı civarında yazılmış felsefî metinlerin adı olup, kral Menandros ile rahip Nagasena arasındaki diyaloglardan oluşmaktadır.

Moggallana Buda’nın en önemli iki müridinden birisinin adıdır.

Nagarjuna MS 150-250. Madhyamika (Orta Yol) Budizm okulunun kurucusu olan Hintli bir bilgenin adıdır.

Nairamata Akşobhya’nın görünümlerinden birisi olan bilgelik tanrıçasının adıdır. Heruka veya Hevajira’nın saktilerinden birisi olup üç gözlü ve 5-6 kollu tasvir edilmektedir.

Namarupa Gözle görülebilen materyal dünyanın adıdır.

Nanda Buda’nın üvey kardeşinin adı olup, Buda’nın babası kral Suddhodana ile teyzesi Mahapajapati Gotami’nin oğludur.

Nehan Nirvana’nın Japonca karşılığıdır.

Nikaya Pali dilinde yazılmış beş metin koleksiyonunun adıdır. Bunlar:

1. Digha Nikaya
2. Maijhima Nikaya
3. Samyuttanikaya
4. Anguttaranikaya
5. Khuddakaanikaya

Nikko-Bosatsu Japonya’da sıhhat ve güler yüz bodhisattvasıdır.

Niraya Yeraltı dünyasının Pali dilindeki adıdır.

Nirmanakaya Buda’nın maddi beden bulmuş formunun adı olup, Trikaya’nın üç bedeninden üçüncüsüdür.

Nivarana Meditasyon yapmayı engelleyen beş durumun adı olup, bunlar ‘şehvet, kötü niyet, yorgunluk, heyecan, huzursuzluk’tur.

Nyasa Tantrik yoga’da mantraların tekrarlanması sırasında parmağın vücudun belirli bir noktasına değdirilmesi işlemi adıdır. Bu noktadan bedenin evrensel ruh ile dolacağı düşünülmekteydi.

Nyaya Hint felsefesinin altı temel sisteminden (darshana) birisinin adı olup, Sanskritçe ‘yöntem, kural’ anlamına gelmektedir.

Nyingmapa Tibet Budizmi’nin dört ana ekolünden birisinin adı olup, eski Bon dinine özgü bazı gelenekleri de barındırmaktadır.

Nyorai Japonya’da Buda’nın tüm görünümlerini adlandırmak için kullanılan terimdir.

Om Mani Padme Hum Tibet Budizm’inin temel dualarından birisinin adı olup, yeryüzüne Buda’nın geldiğini müjdelemektedir.

Oposatha Dolunay ile yeniay arasındaki günlerin adı olup, bu dönemde Sikhapada’nın beş kuralı yerine getirilmektedir.

Orta Yol, Majjhimapatipada Buda’nın sekiz kademeli yolunun bir başka adıdır.

Padhana Sekiz kademeli yolun altıncı basamağının adıdır.

Padmasambhava, Guru Rimpoçe Tibet Budizmi’nin kurucusu olan (MS 8. yüzyıl) Hintli gurunun adıdır.

Pakkaya Ruhsal ve bedensel olayları açıklayan 24 olgunun adıdır.

Pakkekabuddha Bilgeliğini başkalarıyla paylaşmayan ya da paylaşamayan rahiplerin adıdır.

Pandara Amitabha’nın saktisi olan bir ana tanrıçanın adıdır.

Parabrahman Evrenin ta kendisi olarak görülen Brahman için kullanılan bir terimdir.

< Sanskrit para ‘öteki’ + Brahman

Paramita Mahayana Budizm’de ideal bodhisattvanın sahip olması gereken on mükemmelliğin adıdır. Bunlar:

1. Dana (Cömertlik)
2. Sila (Ahlak)
3. Ksanti (Sabır)
4. Virya (Dinçlik)
5. Dhyana (Derin düşünce)
6. Prajna (Bilgelik)
7. Upaya (Kararlılık)
8. Pranidhana (Çözüm)
9. Bala (Güç)
10. Jnana (Bilgi)

Pattikkasamuppada Hiç bir olayın tesadüfen oluşmayıp belirli kurallar ve şartlar altında gerçekleşmesi prensibinin adıdır.

Petavatthu Geleneksel hayalet hikâyelerinden oluşan bir koleksiyonun adıdır.

Phurbu Lama adı verilen Tibetli Budist rahiplerin cinleri kazığa vurmak ya da kovmak amacıyla kullandıkları 20-25 cm uzunluğunda üçgen şeklinde ahşap takozun adıdır.

Prajna Mahayana Budizm’inde on mükemmellikten (paramitas) birisi olup ‘bilgelik’ anlamına gelmektedir.

Pratyeka-buda Sanskrit ‘bağımsız Buda’ anlamına gelen terim, Pali dilinde Pakkeka Buha olarak bilinmekte ve herkesin kendi efor ve enerjisiyle aydınlanabileceği prensibini tanımlamaktadır.

Puggala İnsan anlamına gelen kelimedir.

Ran-deng, Jan-teng [Budizm, Çin Mitolojisi] Dilenci kadın formunda tasvir edilen bir Budanın adıdır.

Rinpoçe Tibetli Budistlerde Lama ve başrahiplere takılan bir lakap olup Tibet dilinde ‘değerli taş, mücevher’ anlamına gelmektedir.

Roşana Butsu Buda’nın ışık olarak beliren formuna verilen isimdir.

Ryobu-Şinto Şinto dini ile Budizm’i birleştirmeye çalışan bir dini akımın adıdır.

Sakya Eski Hindistan’da, Budizmin kurucusu Siddhartha-Gautama’nın da mensup olduğu bir kabilenin adıdır.

Sakya Dört önemli Tibet Budizmi okulundan birisinin adıdır (Diğerleri: Nyingma, Kagyu, Gelug)

Sakya kelimesi ‘solgun dünya’ anlamına gelmekte ve güney Tibet’te Şigatse yakınlarında yer alan Sakya manastırının gri renkli manzarasına atfen kullanılmaktadır.

Sakyamoni Siddhārtha Gautama’nın adlarından birisi olup ‘Sakya kabilesinin rehberi’ anlamına gelmektedir.

Samapada Güven, bilgelik, cömertlik gibi tercih edilmesi gereken doğru niteliklerin genel adıdır.

Samathayanika Yoga ve meditasyon egzersizleri yaparak berlirli bir aşama kaydetmiş bazı doğaüstü yetenekler kazanmış insanları tanımlamaktadır.

Sambhogakaya Mahayana Budizm’inde en önemlisi Amita olan tanrısal Budaların adı, trikayaların ikincisidir.

Sammasambudha Yedi uyurlardan birisi olarak görülen Buda için kullanılan unvandır.

Samyojana İnsanın varoluşa bağlayan on sebebin adıdır:

Alçak sebepler: Benlik inancı, şüphe, geleneğe bağlılık, kurallara bağlılık, istek

Yüksek sebepler: Cehalet, gurur, öfke, manevi bedeni arzulamak, hassas bedeni arzulamak.

Sangha Budist manastır düzeninin adı olup, geleneksel olarak dört gruptan oluşmaktadır:

Rahipler, rahibeler, rahip olmayan erkekler, rahibe olmayan kadınlar.

Savakobodhi Müritlerin bilgi seviyesine verilen isimdir.

Sikkhapada Beş geleneksel kuralın adıdır. Bunlar:

1. Öldürmemek
2. Çalmamak
3. Yalan söylememek
4. Sarhoş olmaktan kaçınmak
5. Cinsel ilişkiye girmemek

Sila Sekiz kademeli patikanın ilk üç aşamasını ihtiva eden çekirdek kuramın adı olup, ‘doğru davranış, erdem’ anlamına gelmektedir.

Skra Buda’nın karşısına onu sınamak için bir dilenci görünümünde çıkan bir tanrının adıdır. Buda kendisinden sadaka isteyen dilenciye verebileceği hiçbir şey olmadığından bedenini teklif edince Skra’nın takdirini kazanmıştır.

Sonsuz Düğüm, Şrivatsa, Dpal be’u Tibet Budizmi’nde sembolik olarak kullanılan bir düğümün adıdır. İlahi patikayı tasvir eden ve Buda’nın sonsuz bilgeliğini sembolize eden antik bir sembol olduğu sanılmaktadır.

< Sanskritçe Şrivatsa, Tibet dili Dpal be’u

Sthavira Hinayana (küçük araba) öğretisinin kollarından birisidir.

Stupa Budist tapınaklarında rastlanılan konik formda, basamaklı Buda veya diğer azizlerin heykelidir.

< Sanskritçe stūpa

Subud Endonezya’da Bapak takma adıyla tanınan Muhammad Subuh tarafından 1925 yılında kurulan spontan esrime egzersizlerini içeren ve Gurdjieffin’in öğretilerinden etkilenmiş dinin akımın adı olup üç Sanskrit kelime Susila ‘doğru hayat’, Budhi ‘İç güç’ ve Dharma ‘kanun’ dan oluşmuştur.

Suttanipata Khuddaka Nikaya’nın (Küçük koleksiyon) bir parçası olan söylev yazılarının adıdır.

Şakya Buda’nın geldiği savaşçı ailenin adıdır.

ŞakyAmoni Buda’nın adlarından birisi olup, ‘Şakya kabilesinin bilgesi’ anlamına gelmektedir.

Şikka Eğitim anlamına gelmekte ve ahlakın, ruhun ve aklın eğitimini içermektedir.

Şingon MS 9. yüzyılda Kobo Daişi tarafından Çin’de kurulup Japonya’ya taşınan ezoterik bir mezhebin adıdır.

Şinşu Japonya’da 1. Yüzyılda Honen adlı rahip tarafından kurulan bir tarikatın adıdır.

Şramanera Mürit ve öğrencilerin adıdır.

Tag Pa Tibet Budistlerinin inanışında Tanrıların şeytanları yakalayıp bağlamak için kullandıkları ucu ilmikli ipin adıdır.

Tanha Maddi hayata susamış olmak anlamına gelmekte ve dünyevi olaylarla ilgilenmeye başlamayı tanımlar.

Tathagata Siddhartha Gautama’nın onur unvanlarından birisinin adıdır.

Tavşan Buda’nın geçmiş reenkarnasyonlarından birisidir.

Tera Japonya’da Budist tapınaklarına verilen isimdir.

Theravada Pali dilinde yazılan en eski öğretinin adı olup, ‘yaşlıların yolu’ anlamına gelmektedir. Efsaneye göre Buda’nın ölümünden sonra 500 yaşlı Budist öğretisini yazıya dökmüştür.

Trikaya Mahayana Budizmi’ne göre Huda’nın varlığının üç görünümünün adıdır: Dharmakaya, nirmanakaya, sambhogakaya.

Trilaksana Dünyevi nesnelerin üç temel özelliğinin adıdır: Anikka (devam etmeyiş), dukkha (ıstırap), anatta (kendi olmayan)

Tripitaka Theravada Budizminin kutsal kanunlarının adı olup, Pali dilinde yazılmışlardır.

< Sankritçe tripitaka ‘üç sepet/koleksiyon’

Upadhyaya Bkz. Muni

Upadna Bedensel arzunun dört ayrı çeşidi olan güçlü bir formunun adıdır.

Uposatha Theravada Budizminde Dhamma pratiğine adanan günlerin adı olup, manastırdaki tamirat işleri gibi fiziksel eylemlerin askıya alındığı rahiplerin meditasyona yoğunlaştığı bir dönemdir.

Üç Mücevher Buddha, dharma, sangha/samgha adlarıyla bilinen üç temel dini bileşenin adıdır.

Triratna sembolü MÖ 2. yüzyılda yapılan Sançhi heykelinde kenar süsü olarak bulunmuştur. Kuzey Pencap’ta Kuninda krallığı kalıntılarındaki stupa heykellerinde (MÖ 1. yüzyıl) ve aynı döneme ait Buda ayak izlerinde sıkça rastlanan bir semboldür.

Terminoloji: Sanskrit Triratna, Ratna-traya; Pali Tiratna; Çince Sanbao; Japonca Sambo, Sampo.

Vairokana Güneydoğu Asya’da (Tibet, Nepal ve Java) Mahayana Budizm’de en önemli tanrı olarak saygı gösterilen, kelime anlamı ‘En büyük Aydınlatıcı’ olan bir tanrının adı olup, 5 Dhyani Budadan birisidir. Sembolü beyaz tekerlek olup, bir çift aslan veya ejderhanın çektiği bir arabaya binmektedir.

Vajra Pozisyonu Meditasyon sırasında yogilerin bağdaş kurarak oturma formunun adıdır.

Vajrasattva Tantrik Budizm’de üçüncü Dhyani-Buddha’nın Nepal’deki adı olup sembolü vajra, rengi ise beyazdır.

Vajravarahi Dakini adlı dişil doğa ruhlarının en önemlisinin adı olup, ‘elmas domuz’ anlamına gelmektedir. Sağ kulağı domuz kafasına bekleyen, bedeni nar çiçeği kırmızı renginde olan Vajravarahi saü elinde bir vajra tutar pozisyonda tasvir edilmektedir.

Vajrayogini Dakini adlı dişil doğa ruhlarından birisi olup, kabul töreni (inisiasyon) tanrıçasıdır. Sarı formu kafasız olup, kafasını elinde taşımakta, kırmızı formu ise kafatası, yıldırım ve bir asa taşımaktadır.

Vangkur Tibet’te bir usta gözetiminde uygulanan ritüel ve meditasyon tekniklerinin adıdır.

Vassa ‘Yağmur Çekilmesi’ olarak da bilinen Temmuz ve Ekim ayları arasındaki yağmur mevsimi boyunca rahiplerin tapınaklarda inzivaya çekilmesinin adıdır.

Vasudhara Muhtemelen yeryüzü tanrıçası orijinli bir refah tanrıçası olup, Vaişravana’nın eşidir. 16 yaşında, mücevher içerisinde sarı renkli bir genç kız olarak tasvir edilmektedir.

Vetali Gaurilerden birisi olan korkunç bir tanrıçanın adıdır.

Vimala Bhumilerden birisi olan bir tanrıçanın adıdır.

Vina Bir müzik tanrıçasının adıdır.

Visuddhi İnsanı kurtuluşa taşıyan saflığın yedi aşamasının adıdır.

Yamadeva Bir yeraltı tanrısının adıdır.

Yamantaka Manjuşri’nin iblis olarak tasarlanmış formunun adı olup, 8 Dharmapalalardan ve Yi-Damlardan birisi olup, Yamantasakti’nin eşidir.

Yamantasakti Güney yönünün kutsal bekçisi ve Yamantaka’nın eşidir.

Yidyaraja İnançlı Budistleri koruyan bir tanrı grubunun adıdır.

Yogini Tantrik kültürde seks yapılacak dişi partner için kullanılan terimdir.

Ayrıca Bak. Budizm Terimleri Sözlüğü A-B

Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009