İtalyanca gerekli cümleler sözlüğü çok iddialı olmuş daha makul bir isim ile yola devam etmek ya da başlığın ciddiyetine uygun içeriği sağlamak lazım. İtalya hakkında bilinmesi gereken kelimeler, adetler, kurallar, ilginç deyim ve önemli terimleri aklıma geldikçe bu başlık altında toplamaya çalışacağım. Sözün özü zamanla gelişecek ve geliştirilecek, katkı ve öneriye açık bir liste aşağıdaki. Kendi başına madde olmayı hak edenleri ise zamanla bu sayfadan çıkarmak hak ettiği değeri vermek lazım…
İtalyanca gerekli cümleler sözlüğü
Accademia D’Italia Ulusal ruhun bütünlüğünü korumak için beşeri bilimler ve sanat alanında İtalyan entelektüel faaliyetini koordine edip, gelişimini sağlamak amacıyla 7 Ocak 1926’da Faşist rejim tarafından 60 düşünür ve bilim adamının katkısıyla kurulan İtalyan akademisi Roma’da Villa Farnesina adlı 15. yüzyıldan kalma sarayda çalışmalarına başlamıştır. Kurumun başkanlığı 1930-37 arasında radyonun mucidi Guglielmo Marconi yapmışsa da kurum 1943’de dağılmıştır.
Appennini /appenˈniːni/ İtalya yarımadası boyunca denize paralel uzanan 1,200 km zunluğunda bir dağ zinciri olup kuzeyde Altare’de Liguria Alpleri ile birleşip, güneyde Calabria bölgesinde sona ermektedir. Kelime Kelçe ’dağ’ anlamına gelen ‘Penn’ kelimesiyle ilişkilidir ki MÖ 4. yüzyıl öncesinde Kuzey İtalya’nın Kelt hâkimiyetinde olduğu bilinmektedir.
Baragge doğa rezervi (La Riserva naturale orientata delle Baragge) Piemonte’de Biella, Vercelli ve Novara illerinin yanı sıra 22 belediyesi de kapsayan 3.980,27 hektar alana sahip bölgesel doğa rezervi olup, doğa yürüyüşü dışında trekking, koşu ve bisiklete binmek amacıyla da ziyaret edilmektedir.
Bargagli-Ferriere Tüneli Cenova yakınlarında SP 225 yolu üzerinde 2,031 m yükseklikte yer alan tüneldir.
Bancomat ATM makinesi
Befana /beˈfaːna/ Epifani Arifesisinde (5 Ocak) küçük çocuklara hediyeler getirdiğine inanıln yaşlı bir kadın hatta cadı varyantı olup bu yönüyle Noel Baba Santa Claus ile benzerlik göstermektedir. Roma’da Piazza Navona, Marche bölgesinde Urbania kenti, Parma’da Fornovo di Taro kasabaları befana kutlamalarıyla ünlüdür.
Borsa Italiana 45°27′54.2″N 9°10′59.49″E İtalya Borsası. 1808 yılında kurulmuş olan İtalya’nın menkul kıymetler borsasının merkezi Milano’da bulunmaktadır. 1929-1932 arasında inşa edilen Palazzo Mezzanotte veya Palazzo della Borsa adıyla bilinen yapı borsaya ev sahipliği yapmaktadır. Website: www.borsaitaliana.it
Buono come il pane ‘Ekmek gibi iyi’ anlamındaki terim kimseye zarar vermeyen temiz kalpli insanlar için kullanılmaktadır.
Campanile Çan kulesi
Capodanno /kapo’danno/ Yılbaşı veya 1 Ocak günü olup Primo dell’Anno (Yılın ilki) adıyla da bilinmektedir.
Carboneria 19. yüzyıl başlarında İtalya’da liberal ve yurtsever düşünceleri savunarak İtalyan birliğini destekleyen gizi örgütün adıdır. 1815’de Napolyon’u yenmeye başaran Avrupa monarşilerinin İtalya’da kurduğu zorba rejimlere karşı muhalefetin kaynağı olan örgütün adı ‘kömürcüler’ anlamına gelmekteydi. Napoli krallığında doğan akım Lombardiadaki Fedarati gibi benzer oluşumlarla birlikte hareket ederek kuzeye yayılan örgüt üyeleri aralarında masonlar gibi ritüel, şifre ve amblemler geliştirmiştir. Modena, Parma ve Bologna geçici hükümetlerin kurmayı başaran örgür üyeleri 1861’de İtalya’nın birleşmesiyle sonuçlanan Risorgimento (Yeniden Yükseliş) hareketine giden yolu açmıştır.
Casa colonica Çiftlik evi
Circoscrizione /tʃirkoskritˈtsjoːne/ Seçim bölgesi
Commedia sexy all’italiana İtalyan stili seks komedisi anlamına gelen terim 1970’li yıllarda çekilen ucuz bütçeli çok sayıda esprili erotik filmi tanımlamaktadır.
Commemorazione dei defunti 2 Kasım günü ölen tüm Hıristiyanların anıldığı Azizler Günü olarak kutlanılmakta olup, Giorno dei Morti (Ölüler Günü) adıyla da bilinmektedir.
Comune /koˈmuːne/ Belediye. Bir bölgede ya da bir ildeki en küçük yerleşim birimidir. 2016 yılı itibariyle İtalya’da 8 bin belediye olup bunların en büyüğü 2.761.477 nüfus ve 1.307.71 km² yüzölçümüne sahip Roma en küçükleri ise 34 kişinin yaşadığı Pedesina ile 0.15 km² alan kaplayan Fiera di Primiero’dır.
CONFINDUSTRIA İtalyan Sanayi Genel Konfederasyonunu (Confederazione generale dell’industria italiana) oluşturulan kelimelerin kısaltılmış formudur. Uluslararası İşverenler Teşkilatı (IOE) üyesi olan kurum 1910’da kurulmuş olup, 113.000 gönüllü İtalyan işverenden oluşmaktadır.
Convento dei Francescani Fransisken manastırı
Cupola Mimaride bir binanın tepesinde bulunan genellikle kubbeli küçük yapının adı olup, İtalyanca’ya Latince cupula oraya da Yunanca κύπελλον (‘küçük çanak’) kelimesinden girmiştir.
Dora Baltea /ˈdɔːra ˈbaltea/ Kuzey İtalya’da 170 km uzunluğunda bir nehir olup, Po nehrinin kollarından birisidir. Mayıs Temmuz ayları arasında civar dağların eriyen karlarından gelen sular yüzünden güçlenen akış hızı rafting ve kano gibi su sporlarının yapımına olanak tanımaktadır.
Epifania /epifa’nia/Hristiyan geleneğinde Yenidoğan İsa’nın ilk tezahürü yani 3 Bile (Magi veya Kral) tarafından ziyaretinin kutlandığı 6 Ocak gününe verilen isimdir. 5 Ocak gecesi Befana adlı cadının evlerin çatılarını dolaşarak bacalarından iyi çocuklara şeker, çikolata gibi hediyeler kötü çocuklara ise kömür parçaları dağıttığına inanılmaktaydı.
Ferragosto /ferra’gosto/ Katolik geleneğinde 15 Ağustos günü Meryem Ana’Nın göğüe yükseliş günü olarak kutlanmakta olup, İtalya’da resmi tatildir. Roma döneminde İmparator Augustus tarafıundan MÖ 18’de Feriae Augusti adıyla ilan edilen, daha öncesinde aynı tarihlerde Vinalia rustica veya Consualia adlarıyla Ağustos ayı ortasında kutlanılan hasat bayramıdır.
Festa dei lavoratori 1 Mayıs İşçi bayramı İtalya’da resmi tatil olarak kutlanılmaktadır.
Festa della liberazione 25 Nisan Kurtuluş Günü. İtalya’nın kurtuluş yıldönümü (Anniversario della liberazione d’Italia) veya Direniş yıldönümü olarak da adlandırılmakta 2. Dünya Savaşı sırasında Faşist hükümet ve Nazi işgaline karşı yürütülen mücadele her yıl İç savaşın bitişi kutlanılmaktadır. 25 Nisan 1945 tarihinde Kuzey İtalya Ulusal Kurtuluş Komitesi (CLNAI) bir rasyo anonsunda Benito Mussolini ve diğer Faşist liderlerin idama mahkûm edildiğini duyurmuştur. Bologna (21 Nisan), Cenova (23 Nisan), Milano ve Torino (25 Nisan), Venedik (28 Nisan) dâhil olmak üzere 1 Mayıs 1945’de Kuzey İtalya’nın tüm yerleşimlerinde Faşistler yenilgiye uğratılmıştır.
Fine anno Yıl sonu. Resmi tatil olmamakla birlikte pek çok İtalyan 24 Aralık- 6 Ocak arasında izin alıp tatil yapmaktadır.
Frazione /fratˈtsjoːne/ Mezra. (Çgl: frazioni) Belediyelerin (comune) alt bölümlerine verilen isim olup, esas kasaba etrafında yeralan kendi merkezine sahip ‘mahalle’ veya küçük köylerdir. Kimi belediyelerin çok sayıda mezrası bulunmaktayken kimisinin hiç yoktur.
Gaudo kültürü Güney İtalya özellikle Campania bölgesine özgü Neolitik kültürün adı olup MÖ 3 binli yıllarda başlamaktadır. Paestum civarında bir Gaudo nekropolisi bulunmakta olup bulgular Paestum milli arkeoloji müzesinde sergilenmektedir.
Giganti Devler. Sicilya ve Calabria bölgeleri halk inanışında bazı kentlerin kurucusu kabul edilen Mata adlı beyaz bir kadın ve Grifone adlı siyah bir savaşçı olup, Messina, Seminara, Palmi gibi çeşitli illerin dini festivallerinde devasa kuklaları olarak kent sokaklarında dolaştırılmaktadırlar.
Gran Sasso d’Italia 42°28′12″N 13°33′00″E /ɡran ˈsasso diˈtaːlja/ Abruzzo bölgesinde bulunan bir dağ olup, 2,912 m zirvesiyle Appenin dağlarının en yükseğidir. Gran Sasso e Monti della Laga milli parkı içerisinde yeralan dağa İtalyan devlet otobanı 80 (SS80) üzerinden ulaşılabilmektedir.
Guadagnarsi il pane ‘Ekmeğini kazanmak’ anlamındaki terim geçinmek için yapılan işi bildirirken ekmeğin önemini vurgulamaktadır.
Monte Cervino 45°58′35″N 7°39′30″E /ˈmonte tʃerˈviːno/ İsviçre ve İtalya arasında yeralan bir dağ olup, 1865’de ulaşılabilen 4,478 metrelik zirvesiyle Alplerin en yükselklerinden birisidir.
Monte di Pietà 15. yüzyıl sonlarında İtalya’da kurulan ve günümüzde Avrupa’nın Katolik ülkelerinde finansal yardım kuruluşu olarak hizmetini devam ettiren kurumun ‘İman dağı’ anlamına gelen adı Fransızca ‘mont de piété’, İspanyolca ‘monte de piedad’ olarak bilinmektedir.
Monumento al Milite Ignoto Meçhul Asker Anıtı
Municipio /muniˈtʃiːpjo/ Belediye
Museo d’Arte Contemporanea Çağdaş sanat müzesi
Natale /na’tale/ Noel (25 Aralık)
Ognissanti /oɲɲisˈsanti/ Azizler yortusu. Aynı zamanda Floransa, Mantua, Trani ve Venedik’te birer kilisenin (chiesa di Ognissanti) adıdır.
Ossario Ölü kemiklerinin koyulduğu yer
Palazzo della Borsa Bkz. Borsa Italiana
Palazzo Mezzanotte Bkz. Borsa Italiana
Parco faunistico Doğa parkı
Pinacoteca civica Kent sanat galerisi
Pinacoteca Resim galerisi
Platano monumentale Anıtsal çınar ağacı
Podesta /podeˈsta/ Ortaçağ’da İtalyan şehir devletlerinde Kutsal Roma imparatorunun temsilcisi olarak görev yapan baş sulh hâkimlerine verilen isim olup, Latince potestas ‘güç’ kelimesiyle ilişkilidir. Podesta kelimesi ilk olarak 1151 yılında Bologna’da görev yapan Guido di Ranieri için kullanılmıştır.
Portico Sırtı bağlı bulunduğu binaya dayalı, ön cephesi açık, üstü örtülü ve örtüsü sütunlarla ya da payelerle taşınan mimari yapının adıdır. Antik Yunan ve Roma kentlerinde kamu binaları ile tapınak girişlerinde sıklıkla rastlanan portico yapısı Bizans üzerinde Arap-Fars ve Türk mimarisine geçmiş revak adını almıştır. İtalya’da Bologna, Torino, Padova, Cuneo, Bolzano, Cava de’ Tirreni ve Città di origine sabauda porticolarıyla ünlüdür
Quartiere /kwarˈtjɛːre/ Semt
Sabini Antik çağ’da Apenin dağlarında yaşayan İtalik bir halk olup ayrıca Roma’nın kuruluşu öncesinde Latium’un kuzeyinde de yaşamaktalardı.
Scarpetta Yemeğin tabakta kalan sos kısmını bir ekmek yardımıyla temizleyip yeme geleneği olup ‘fare la scarpetta’ deyimiyle ifade edilmektedir.
Sestiere (Çğl: sestieri) Bazı İtalyan kasaba ve şehirlerini oluşturan parçalara verilen isim olup, kentlerin altıya bölünmesi geleneğine atıfla ‘altıncı’ anlamına gelen sesto kelimesiyle ilişkilidir. Venedik dışında Ascoli Piceno, Cenova, Milano ve Rapallo’nun sestierelerden oluştuğu bilinmektedir.
Skyway Monte Bianco İtalyan kasabası Courmayeur ile Monte Bianco dağının güney eteklerinde yer alan Pointe Helbronner arasında bulunan bir teleferik hattı olup, inşasına 110 milyon € harcanarak -ki bu alanda dünya rekorudur- 2015’de hizmete girmiştir.
S.P.Q.R Antik Roma’da cumhuriyet döneminde mutlak yasama yürütme organının
simgesi olan harfler ‘Roma Senatosu ve Halkı’ anlamına gelen ‘Senatus Populusque Romanus’ kelimelerinin ilk harflerinden oluşan kısaltılmış formudur. S.P.Q.R. Cumhuriyetin yıkılmasından sonra imparatorluk döneminde senato sistemi ve ona bağlı lejyonların sembolü haline gelmiştir. Sembolün günümüzde bile pek özel veya kamuya ait binalarda sıkça kullanıldığı görülmektedir. İtalyanlar bu kısaltmayı kimi zaman alaycı bir şekilde ‘Bu Romalılar deli’ anlamına gelen ‘Sono pazzi questi Romani’ formunda kullanmaktadır.
Stato della Chiesa Papalık Devleti. Papa’nın askeri ve siyasi bakımlardan yönettiği devlet birimine verilen isim olup, 1870 yılında İtalyan Krallığı’nın kuruluşuna kadar bir devlet olarak varlığını sürdürebilmiştir. Papalık, 1929 yılında Faşist İtalya ile Lateran Antlaşmasını imzalayarak Vatikan’ı kurulmasını sağlayarak yeniden bağımsız bir devlet olmuştur.
Torre dell’orologio Saat kulesi
Torrione d’avvistamento Gözetleme kulesi
Università degli Studi di scienze gastronomiche Pollenzo merkezli Gastronomi Bilimleri Üniversitesi Pollenzo ve Bra (Cuneo) kentlerinde bulunan dünyada türünün ilk örneğidir. Uluslararası ve çevresel açıdan sürdürülebilir bir yeni gıda kalite sisteminin teşvik edilmesini amaçlayan Slow Food akımının kurucusu Carlo Petrini’nin desteğiyle 2004 yılında kurulan üniversitenin 2015 yılındaki öğrenci sayısı 284’dür. Website: www.unisg.it
Villa comunale Belediye sarayı
Walser Yüksek Almanca lehçelerinden birisini konuşan Alman kökenli halkın adı olup, Alp dağları üzerinde İsviçre ve Liechtenstein’ın yanısıra çok az oranda İtalya ve Avusturya’nın bu ülkelere komşu bölgelerinde yaşamaktadırlar. İtalya’ya 12-13. yüzyılalrda gelip yerleşen Walser halkı Gressoney-La-Trinité, Gressoney-Saint-Jean ve Issime (Lys Vadisi); Formazza, Macugnaga (Verbano-Cusio-Ossola ilinde); Alagna Valsesia, Rima San Giuseppe ve Rimella’da (Sesia Vadisi veya Valsesia, Vercelli ilinde) 9 topluluk halinde yaşamaktaysa da bunların çoğunda günümüzde Walser Almancası konuşulmamaktadır.
Zampognaro Abruzzo bölgesinde çobanlarca çalınan gaydaya verilen isim olup Yunanca tsimponia kelimesinin bozuk formudur.
Ayrıca Oku
İtalyanca’ya özgü bazı ilginç deyimler
Tamamen gereksiz ama bilinmesi keyif veren bazı İtalyanca kelimeler