ANALEPSİS KİLİSESİ
Samatya semtinde Akıncı Sokak 7 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Khrysalithine Psomatheion, Panagia Khrysaleipheine, Theotokos, Psamatia makhala adlarıyla da bilinmekteydi. Yapıya ait en eski kayıt 1566 yılına ait olup, 1578’de Gerlach tarafından ziyaret edilmiştir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer alan kilise Gedeon’a göre 1782’de yanmıştır. 1 Mart 1832’de Patrik I. Konstantinos döneminde yenilenen 19.60×13.50 m ölçülerinde, 9.30 m yüksekliğindeki yapının kitabesinde mimar Konstantinos tarafından 1 Mart 1832’de inşa edildiği yazmaktadır.
AYA APOSTOLOİ KİLİSESİ Bkz. AYA APOSTOLOİ KİLİSESİ
AYA DİMİTRİ SARMAŞIK RUM KİLİSESİ
Fatih ilçesi, Karagümrük semtinde Profesör Naci Şensoy Caddesi 93 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Hagios Demetrios Ksylomasgidou ve Hagios Demetrios Sarmasikiou (Ἁγίου Δημητρίου Σαρμασικίου) adlarıyla da anılmıştır. 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer alan yapının II. Mehmet döneminde var olduğu Gedeon tarafından iddia edilmiştir. İstanbul kadısına gönderilen bir hükümde Hacı Muhiddin Mahallesi’nde bulunan ve “Aya Kasım” olarak anılan kilisenin yandığı ve yeniden inşası emredilmiştir. Kitabesine göre 20 Nisan 1834’de yeniden inşa edilen yapı 20.90 x 13.80 m ölçülerinde ve 8 m yüksekliğindedir.
AYA DİMİTRİ KSİLOPORTİS KİLİSESİ
Ayvansaray ile Balat arasında Kırkambar Sokak 12 numarada yer alan yapı Aya Dimitri Kananaou (Άγιος Δημητριος Καναναύ), Selanikliler Dimitru Manastırı (Μονή του Δημητρίου τού Θεσσαλονικέος), Aya Dimitri Agiassari ve Kanavis kilisesi adlarıyla da bilinmekteydi. Kilisenin ancak birkaç gün tahtta kalabilen 1204’de Nikolaos Kanabes adına inşa ettirildiği ve 14. Yüzyılda Georgios Pepagomenos tarafından yeniden inşa edildiği iddia edilmektedir. Osmanlı fethi sırasında zarar görmeyen yapı 1597-1601 arasında Patrikhane kilisesi olarak hizmet vermiştir. 1640 Balat yangınında önemli ölçüde tahrip olan yapı, 1652 yılında Antakya patriğinin katibi Paulus tarafından ziyaret edilmiş, güzel ve büyük bir bina olarak tanımlanmıştır. 1729 yılında yeniden yanan kilise 1730 yılında yeniden inşaasına karar verilen 12 kilise arasında gösterilmiş ve “Mustafa Paşayı Atik Mahallesinde” konumlandırılmıştır. Runciman’a göre 18. Yüzyılda Rumların kullandığı 3 Bizans kilisesinden birisi olan yapı 3 nefli ve ahşap sütunlu bir bazilikaydı. Ksiloporta (Oymakapı) üzerinde yer aldığı için Aya Dimitri Ksiloporta adıyla da anılan 29 x 19.20 m ölçülerinde ve 10 m yüksekliğindeki kilise 1835, 1933, 1946, 1960’da onarım görmüştür.
AYA İRİNİ Bkz. AYA İRİNİ
AYA KİRYAKİ KİLİSESİ
Kumkapı semtinde Kadırga Liman Caddesi 21 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Hagiomartys Kyriake, Kyriake Kontoskhaliou be Merdivenli kilise olarak da adlandırılmıştır. 1583 Trphon ve 1604 Paterakis listelerinde yer alan yapı, Kömürciyan’a göre 1645 ve 1660’da yanmış, 1652’de ise Antakya Patriğinin katibi Paulus tarafından ziyaret edilmiştir. 1659’da yanan kilise 1730’da onarılmışsa da 1865’de yeniden yanarak harap olmuştur. 1894 depreminde yıkılan yapı Karamanlı cemaatine devredilmiş, Yedikuleli mimar Periklis Fotiadis’ın ertesi yıl başladığı inşaat 1901’de tamamlanıp, ibadete açılmıştır. 1936 ve 1955’te onarılan 30.6 x 24.40 m ölçülerinde ve 20 m yüksekliğindeki kilisenin kitabesi yoktur.
Aya Kiryaki Ayazması ise Tarabya’da Dereiçi Sokak’ta tarihi bir çınar ağacının altında bulunan ayazmanın bulunduğu yer geçmişte Rumlarca kutsal sayılmakta her yıl 7 Temmuz günü önce ayin ardından piknik yapılmaktaydı.
AYA KONSTANTİNOS KİLİSESİ
Samatya semtinde, İmrahor İlyas Bey Caddesi 57 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Aya Konstantinos (Άγιος Κονσταντίνος) adıyla da bilinmektedir. Hotz’a göre I. Konstantinos (324-337) ile annesi Helene’ye ithaf edilirken Janin’e göre ise 15. Yüzyıl başlarında, Petrides’e göre ise Osmanlı fethi sonrasında İstanbul’a getirien Rumlarca inşa edilmiştir. Moraux’a göre 1568 Patrik fermanında adı geçen, 1576-78 arasında Gerlach ile 1652’de Antakya Patriği’nin katibi Paulus tarafından ziyaret edilen yapı 1583 Tryphon ve 1604 Paterakis, 1699 Smith listelerinde de kayıtlıdır. Gerlac, kilisenin merdivenle inilen bir yazaması olduğunu ve her yıl 21 Mayıs günü kilisinin ithaf edildiği azizin onuruna ayin düzenlendiğini kaydetmiştir. Kömürciyan 1689’da yanan yapı Samatya’da yaşayan Karaman cemaati tarafından maddi zorluklar içerisinde onarıldığını kaydetmiştir. Kitabelerine göre 6 Nisan 1805’de yeniden inşa edilip, ibadete açılan yapı 41.40 x 20.10 m ölçülerinde ve 14 m yüksekliğinde olup, 1833 ve 1963 yılalrında restore edilmiştir. Avluda yer alan çan kulesi Patrik III. İoakim döneminde 11 Mayıs 1903 tarihinde inşa edilmiştir.
AYA MİNA KİLİSESİ
Samatya semtinde Hakkı Bey Sokak 1 numarada yer alan kilise Hagios Karpos ve Hagios Polykarpos olarak da adlandırılmıştır. Schneider’e göre 4-5. Yüzyıllara ait aynı adlı eski bir martyriumun üzerine inşa edilmiştir. Matthews’e göre 13. Yüzyılda kente gelen Rus hacıların “Karpos-Papylos” adıyla andığı kilise ile aynı yapı olup, 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer almıştır. 17. Yüzyılda Du Cange’nin Hagios Karpos Psomathia, 18. Yüzyılda Hovannesyan’ın Ayios Polykarpos adıyla andığı kilise Kerameus’a göre 1782 yılında yanmıştır. Bodrumunda Hagios Memas adlı ayazması bulunan yapı yeniden inşa edildikten sonra ayazmasının adıyla anılır olmuştur. Kitabesine göre Patrik I. Konstantinos döneminde1833 yılında mimar Konstantin Yolasığmazis tarafından inşa edilen yapı 20×13 m ölçülerinde ve 9 m yüksekliğinde olup, 6-7 Eylül 1955 olayları sırasında tahrip edilmişse de onarılmıştır.
AYA NİKOLA KİLİSESİ
Cibali-Ayakapı semtinde Abdülezel Paşa Caddesi 255 numarada yer alan Rum Ortodoks Kilisesi Aya Porta (Άγία Πόρτα) adıyla da bilinmekteydi. Bizans döneminde varlığı bilinen yapı Schneider’e göre 7. Yüzyıl, Freely’e göre 11. Yüzyılda inşa edilmiştir. Kerameusi Kudüs partriği Germanios’un 1538’da kiliseyi ziyaret edip, papaz Sophronios’un patrik olmasına yardım ettiğini kaydetmiştir. Avusturya elçisi ile birlikte, sefaret heyetinin vaizi olarak 1573’de İstanbul’a gelen Gerlach 1576’da kiliseyi Rum Patriği ile birlikte gezdiğini gezdiğini kaydetmiştir. Kömürciyan’a göre 1633 Cibali yangınında yanmışsa da 1652’de Antakya patriğinin katibi kilise ve yanındaki ayazmayı anması yapının onarıldığını göstermektedir. Osmanlı kaynaklarında Cibali’deki Nikolaos kilisesi adıyla geçen yapı Athos Dağı’ndaki Vathopedi manastırının mülkiyetinde 1720’de yeniden inşa edilmiştir. Kitabesi olmayan 30.20 x 21.30 m ölçülerinde ve 12 m yüksekliğindeki bugünkü yapı Koçu’ya göre III. Mustafa döneminde yeniden inşa edilen ahşap kilisenin bir yangında harap olmasından sonra 1837’de inşa edildiğini iddia etmiştir.
AYA NİKOLA KİLİSESİ
Galata semtinde Karaköy ile Tophane arasında Hoca Tahsin Sokak 12 nuamrada yer alan Rum Ortodoks kilisesinin yapım tarihi bilinmemektedir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer alan yapı 1652’de Antakya Patriğinin katibi Paulus tarafından ziyaret edilmiştir. Schneider ve Nomidis’e göre kilise 1731 ve 1796’da yanmış, İnciciyan’a göre 1804’de yeniden inşa edilmişse de 1821 Mora İsyanına tepki olarak tahrip edilmiştir. Giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre 1834’de yenilenen yapı 1963 yılından bu yana Türk Ortodoks kilisesinin yönemindedir. 40 x 15-25 m ölçülerinde ve 12 m yüksekliğindeki yapının içerisindeki ayazma ise 11867’de inşa edilmiş ve 1955’de onarım görmüştür.
AYA NİKOLA KİLİSESİ
Samatya semtinde Muallim Fevzi Sokak 3 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Samatya Makhaleta (Ψαμάτια Μαχαλετά) adıyla da bilinmekteydi. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde geçen yapıyı 1652’de ziyaret eden Antakya Patriği’nin katibi Paulus kilisenin güzel süslemeleri olduğunu kaydetmiştir. Petrides’e göre 1782’de yanan kilisenin yerine kitabesine göre Patrik I. Konstantinos döneminde 21 Ocak 1830 tarihinde 21.50 x 13.70 m ölçülerinde, 9 m yüksekliğindeki yeni yapı inşa edilmiştir.
AYA NİKOLA KİLİSESİ
Topkapı semtinde, Karatay Sokak 1 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Aya Yorgi Topkapı ve Aya Nikola Top Kapısı adlarıyla da anılmıştır. 1583 Tryphon listesinde “Aya Yorgi” adıyla geçen yapı bir yangında yıkılınca yerine inşa edilen kilise “Aya Nikola” oalrak adlandırılmış ve 1604 Paterakis listesinde bu adla yer almıştır. 26.20 x 14.60 m ölçülerinde 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 17 Kasım 1831 tarihinde Patrik Konstantinos döneminde mimar Kayserili Konstantinos Yolasığmazis tarafından inşa edilmiştir.
AYA MOKİOS AYAZMASI Bkz. Altımermer Sarnıcı
AYA PANAGİA Bkz. Belgrad Kilisesi
AYA PARASKEVİ KİLİSESİ
Hasköy Baçtar Sokak 2 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Janin’e göre Bizans döneminden kalma bir yapıdır. K. Pamukciyan ve Janin kilsienin Bizans döneminde bulunduğu bölgeye adını verdiğini iddia ederken, yapı hakkındaki ilk yazılı kayıt 1561 tarihinde P.Gyllus’a aittir. Gerlach, 1577’de Galata’da Aya Paraskeve köyünde aynı isimli kilsie, ayazma ve mezarlığının varlığını bildirirken, kiliseye adını veren aizin günü olan 26 Temmuz’da Türk ve Rumların kadın-erkek kiliseyi doldurduğunu kaydetmiştir. Kilise 1583 Trphon, 1604 Paterakis listelerinde yer alırken, 1652’de Antakya Patriğinin katibi Paulus tarafından da ziyaret edilmiştir. Janin’e göre 17. Yüzyıl sonlarında onarım gören 21.50 x 19.10 m ölçüleride ve 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 1833 yılında Patrik Konstantinos döneminde yeniden inşa edilmiştir.
AYA PARASKEVİ KİLİSESİ
Tarabya Yeniköy Caddesi üzerinde Sümer Sitesine 50 m mesafede bulunan Yunan haçı planlı kilisesi banker Yorgo Zarifi’nin maddi desteğiyle 1868 yılında inşa edilmiştir. Tarabya’daki Rum cemaatinin nüfusuna oranla oldukça büyük olan kilise Zarifi ailesinin güç ve itibarın da sembolü olmuş, vasiyeti üzerine Yorgo Zarifi’nin ölümünden sorna kalbi altın bir kavanoz içerisinde kilisedeki cam bir bölümde hatıra olarak saklanmıştır. Kilisenin bahçesinde Osmanlı Şura-yı Devlet üyesi Aristarhis Bey, Thedor Baltazis, Terkos Metropoliti Kalinikos, Sultan II. Abdülhamid’in saray başhekimi Mavroyenis Paşa gibi ünlü Rum cemaatinin ileri gelenlerinin mezarları bulunmaktadır. Kilisenin avlusunda bir de ayazma bulunmaktadır.
AYA POLİEUKTOS KİLİSESİ
Kentin ana caddesi olan Mese yolu üzerinde Aya Apostoloi kilisesi yakınlarında yer alan üç koridorlu bazilika I. Justinian’ın siyasi danışmanlarından bir soylu Anicia Juliana adlı kadın tarafından 534-527 arasında yaptırılmıştır. 1960’larda bulunan arkeolojik materyalleri özellikle bir kitabeyi değerlendiren Cyril Mango ile Ihor Ševčenko yapının Aya Polieuktos kilisesi olduğunu iddia etmiştir. Aya Polieuktos, II. Theodosius’un (401-450) eşi Eudocia tarafından yaptırılmış daha eski bir yapının üzerine inşa edilmiş olmalıdır. 10. Yüzyılda kilsie oalrak kullanıldığı hatta imparator tarafından Paskalya töreni için ziyaret edildiği bilinen yapı, 11. Yüzyılda terkedilmiş olmalıdır. 1204’de Latinler tarafından yağmalanan yapının parçaları ve içerisindeki değerli eşyaların bir kısmı Pantokrator Kilisesine (Zeyrek Cami) taşınırken, önemli bir bölümü Venedik, Viyana ve Barselona’ya kaçırılmıştır. Venedik San Marco Kilisesi’ndeki Pilastri Acritani sütunları buradan taşınmıştır. Osmanlı fethi sonrasında kilisenin bulunduğu araziye cami ve evler inşa edilmişse de 1940’larda bunlar da yıkılmıştır. 1960’larda yeraltı geçidi yapılırken Saraçhane civarında yeraltı geçidi yapılırken ortaya çıkan kalıntılar, 1964-69 arasında İstanbul Arkeoloji Ensititüsü’nde Dr. Nezih Firatli ile Dumbarton Oaks Institute’den Roy Michael Harrison liderliğinde bir ekip tarafından detaylı olarak incelenmiştir. Yapının kalıntıları günümüzde İstanbul Belediye Sarayı’nın yakınlarında görülebilir durumda olup, kazı yerinden elde edilen bazı parçalar ise İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.
AYA THEODOSİA Bkz. Gül Camii
AYA THEODOTİS KİLİSESİ
I. Justinian’ın Hebdomon’da inşa ettirdiği yapı Aziz Theodote’ya ithaf edilmiş olup, yortusu 29 Temmuz tarihinde yapılmaktaydı. Aya Theodotis (Αγίας Θεοδότης) tamamen tahrip olup, günümüze ulaşamadğından yapının lokalizasyonu bilinmemektedir.
AYA THEODORİ KİLİSESİ
Yenikapı-Langa semtinde, Alacami Sokak 10 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesinin il yapım tarihi belli değildir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis listelerinde yer alan kilise Kömürciyan’a göre 1645 Kumkapı yangınında harap olan diğer kiliseler ile birlikte I. İbrahim’in emriyle yeniden inşa edilmiştir. 30.80 x 18.60 m ölçülerinde 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 1830 yılında inşa edilmiş, 1955 yılında onarılmıştır.
AYA YANNİ METOHİ KİLİSESİ
Balat semtinde, Köprübaşı mevkiinde Mürsel Paşa Caddesi 134 numarada bulunan yapı, Yanni Prdoromos, Aya Yanni Prodromos Aigialou, Aya Yanni Metokhion Aleksandreias, Vaftizci Yahya ve Tur-i Sina adlarıyla da bilinmektedir. Kerameus’a göre Kilisenin varlığına dair ilk kayıt 1334 tarihli bir belge olup adı “Prodromos Baptistes Kynegos” olarak geçtiğini iddia ederken Miklosich-Müller yapı Nikolas Khresimos tarafından İmparator Kapısı tarafından inşa ettirildiğini kaydetmiştir. 1583 Trypon, 1604 Paterakis ve 1669 Thomas Smith listelerinde yer alan yapı, 1623 tarihli bir fermanda “Aya Yani Kilsiesi” olarak anılan yapının bir yangında tahrip olan çatısının onarımına izin verilmiştir. 1686’da Sima Manastırına devredilen ve Rus büyükelçisinin yardımlarıyla yeniden inşa edilmiştir. 1730 tarihli bir hükümde Balat yangınında zarar gördüğü için 12 kilise ile birlikte yeniden inşası İstanbul kadısına emredilirken “Karabaş Mahallesi’ndeki Aya Yani Kilisesi” olarak anılmıştır. 30.70 x 16.20 m ölçülerinde ve 9 m yüksekliğindeki kilisenin kitabelerinden yapının 15 Haziran 1733 tarihinde Giritli Nikephoros tarafından inşa edilip, 1831, 1852 ve 1855 yıllarında onarım gördüğü anlaşılmaktadır.
AYA YANNİ PRODROMO KİLİSESİ Burgazada’da bulunup, Yahya peygamberin adını taşıyan (Ιωάννη Προδρόμου) Rum kilisesi 1899’da Nikolaos Dimadis tarafından eski kilisenin yıkıntıları üzerine Fransız tuğlaları kullanılarak inşa edilmiş, 1950’de restore edilmiştir. Kilisenin arkasında her yıl 29 Ağustos günü civarında kutlama yapılan aynı adlı ayazma bulunmaktadır.
AYA YANNİ PRODROMO KİLİSESİ Yeni Mahalle’de bulunan yapı (Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου) 1530’da inşa edilmiş olup, 1820’lerde Mora isyanına tepki olarak yıkılınca 1834’de yeniden yapılmıştır. 1894 depreminde zarar gören yapı, onarım görmüş ama 6-7 Eylül olayları sırasında yeniden zarar görmüştür. Kilisenin kuzeyinde kubbeli bir yeraltı odasında bir ayazma olup, sıtma hastalığına iyi geldiğine inanılmaktaydı.
AYA YANNİ PRODROMO KİLİSESİ Hebdomos’da (Bakırköy) Altın Kapı’dan 4 km uzaklıkta yer alan yapının kalıntıları Fransız arkeolog R. Demangel tarafından 1945’de keşfedilmiştir. Tarihi kayıtlarda I. Theodosios tarafından yaptırıldığı kayıtlı olan kilisenin ikizi Prokopius’a göre I. Justinian tarafından Anaplou’ya Aya Mihali (Αγίου Μιχαήλ) adıyla yaptırılmıştır. 9. Yüzyılda yıkılan yapı I. Basil döneminde onarılmış bu yapının izleri ise 1965’de üzerine hastane inşa edilince yok olmuştur.
AYA YANNİ PRODROMO KİLİSESİ Galata semtinde Tophane ile Karaköy arasında Vekilharç Sokak 15 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi olup, yapım tarihi bilinmemektedir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer alan kilise 1652’de Antakya Patriğinin katibi Paulus tarafından ziyaret edilmiştir. Schneider ve Nomidis yapının 1699’da yeniden inşa edildikten sonra Sakzı adası cemaatinin eline geçtiğini iddia etmiştir. 1731 ve 1771’de yanan yapı 1734, 1774 ve 1839 yıllarında tekrar inşa edilmiş olup, bugünkü yapı 29 x 16 m ölçülerinde ve 11 m yüksekliğindedir. Güney köşesinde 1722’den bu yana “Aya Nikola” ikonasını muhafaza eden kilise 1963’ten itibaren Türk Ortodoks Başpiskoposluğu tarafından yönetilmektedir.
AYA YANNİ THEOLOGU Büyük Konstantin’in (324-337) Hebdomon’da yaptırdığı sanılan dikdörtgen formdaki kilise ilahiyatçı Aya Yanni’ye (Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου) atfedilmiştir. MS 7. Yüzyılda yıkılan yapı 9. Yüzyılda I. Basil tarafından yeniden yaptırılmış ama bu yapı da günümüze ulaşamamıştır.
AYA YORGİ KİPARİSAS Samatya semtinde A. Nafiz Gürman Caddesi 247 numarada yer alan kilise Samatya Aya Yorgi ve Selvili Kilise adlarıyla da bilinmekteydi. Kökleri Bizans dönemine dayanan yapı Hotz’a göre 6. Yüzyılda inşa edilmiş olsa da adı Gerlach tarafından ziyaret edildiği 1577’de, 1583 Tryphon, 1604 Paterakis ve 1699 Smith listelerinde yer almıştır. Papates’e göre 1782’de yanan yapı, kitabesine göre Patrik I. Konstantinos döneminde 1834’de mimar Nikalaos Nikitadis tarafından inşa edildiği yazmaktadır. Kare formunda ki kilisenin kenar uzunluğu 15.50 yüksekliği ise 12 m olup, son oalrak 1966’da onarım görmüştür.
AYA YORGİ KİLİSESİ Tarabya otelinin arkasında yer alan kilise 1796’da yapılmış olup, 1821 Mora ayaklanmasına tepki olarak yıkılmışsa da 1830’larda yeniden inşa edilmiştir. Terkos metropolitliğinin merkezi olan kilise 1958’de Tarabya oteli inşa edilirken Belediye tarafından istimlak edilerek yıkılmıştır.
AYA YORGİ KİLİSESİ Bkz. Hızır İlyas Kilisesi
AYA YORGİ METOKHİ KİLİSESİ Fener semtinde Vodina Caddesi 53 numarada yer aşan Rum Ortodoks kilisesi, Aya Yorgo Roditou, Kantakouzenos Makhaleta, Metokhion Aya Taphou ve Kudüs Kilisesi olarak da anılmıştır. Koçu’ya göre 1132 yılında inşa edilen yapı, 1583 Tryphon ve 1604 Paterakis listesinde yer almaktaydı. 1652’de Kudüs patriği katibi Paulus tarafından ziyaret edilen yapı öncesinde Eflak beylerinden Kantakuzenos’a ait olan yapı bu dönemde Kudüs Patriği Theophanes tarafından satın alınarak Kudüs Kilisesi’nin “Metokhion”u olmuştur. Kilise kitabesine göre 1708’de mimar Kalfa Paulos tarafından inşa edilmişse de 1728 yangınında tahrip olmuş, sonradan yeniden inşa edilmiştir. 1730 yılında İstanbul kadısına gönderilen bir hükümde yanmış 12 kiliseden biri olan “Fener Kapısı dahilinde Tahta Minare Mahallesi”nde ki Hızır İlyas kilisesinin yeniden inşası emredilmiştir. Balatlı S. Hovannesyan’ın “Aya Yorgios” adıyla andığı 32.60 x 14.70 m ölçülerinde ve 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 1913 yılında onarım görmüştür.
AYA YORGİ POTİRA KİLİSESİ Fener ile Karagümrük semtleri arasında Murat Molla Caddesi 3 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Andifonitis adıyla da bilinmektedir. Yapım tarihi bilinmeyen kilise 1583 Tryphon ve 1699 Smith listelerinde yer almakta olup, İstanbul kadısına gönderilen 1730 tarihli hükümde yanan 12 kiliseden biri olarak Tevkii Cafer Mahallesi’ndeki Hızır İlyas kilisesi adıyla anılarak yeniden inşaası emredilmiştir. Balatlı S. Hovannesyan’ın Aya Yorgi adıyla andığı 25.50 x 12.30 m ölçülerinde ve 9.50 yüksekliğindeki bugünkü yapının kitabesinde 16 Ekim 1830’da restore edildiği yazmaktadır.
AYA YORGİ RODİTOU Bkz. Aya Yorgi Metokhi Kilisesi
BALIKLI (ZOODOHOS) KİLİSESİ Bkz. BALIKLI RUM KİLİSESİ
BLAHERNA KİLİSESİ Bkz. VLAHERNA KİLİSESİ
HIZIR İLYAS KİLİSESİ
Edirnekapı semtinde, Hoca Çakır Caddesi 8 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Aya Yorgi adıyla da bilinmektedir. Edirnekapı’da bulunan ilk Aya Yorgi kilisesinin imparator V. Konstantinos (741-775) tarafından yıkılıp yeniden inşa edildiği rivayet edilmişse de kilisenin varlığına dair ilk kayıtlar 9. Yüzyıla aittir. Janin’e göre kilise Osmanlı fethine dek ayakta kalmışsa da I. Patrik Konstantinos’a göre 1556’da yerine Mihrimah Sultan Cami inşa edilince bugünkü yerine taşınmıştır. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis ve 1699 Smith listelerinde yer alan kilise 17. Yüzyılda Du Cagne tarafından “Hagios Georgios Platea d’Oignon” adıyla anılmıştır. Kitabesine göre 1721’da restore edilen yapı 1730’da yanınca aynı yıl İstanbul kadısına “Edirne Kapısı’nda Ali Paşayı Atik Mahallesi’nde” yer alan Hızır İlyas Kilisesi adıyla anılarak yeniden inşaası emredilmiştir. Koçu, bu yapının da yandığını iddia etmiştir. 26.50 x 20.20 m ölçülerinde ve 11 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine 13 Eylül 1836 tarihinde inşa edildiği yazmaktadır.
HIZIR İLYAS KİLİSESİ Bkz. Aya Yorgi Potira Kilisesi
PANAGİA BALİNOU Balat ile Ayvansaray arasında Mahkemealtı Caddesi 59 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Theotokos Toubaliu (Θεοτόκος Τουμπαλίνου) ve Panagia Palynou (Παναγία Παλύνου) adlarıyla da bilinmekteydi. Kerameus’a göre 1583 Tryphon, 1604 Paterakis ve 1699 Thomas Smith listelerinden yer alan kilisenin 16. Yüzyıldan önce var olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır. Freely, günümüzde ki yapının Balat yangını sonrasında 1730’da inşa edildiğini iddia etmişse de bu bir önceki yapı olmalıdır. 24.60 x 12.80 mölçülerinde ve 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapının kitabelerinde yapının 1845 yılında Patrik IV. Germanos döneminde inşa edildiği, 1992’de restore edildiği yazmaktadır.
PANAGİA EĞRİKAPI Bkz. Panagia Suda
PANAGİA ELPİDA Kumkapı semtinde Gerdanlık Sokak 4 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Theotokos Elpida ve Olpida Kontoskhaliou adlarıyla da bilinmekteydi. Schneider’e göre Bizans dönemi yapısı olan kilise 1576’da Gerlach tarafından ziyaret edilmiş, içindeki ikonalar, tonozlu odalar, bir çeşme ile sarnıç ve avlusundaki mezarların varlığı kaydedilmiştir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis listelerinde yer alan yapı 1652’de Antakya Patriğinin katibi Paulus tarafından ziyaret edilmiştir. 1655 yangınında tahrip olan yapı 1680’de yeniden inşa edilen 33.80×18.40 m ölçülerinde ve 20 m yüksekliğindeki kilisenin kitabesi bulunmamaktadır. Bir avlunun ortasında yer alan kilisenin güneydoğusunda bir merdiven yardımıyla inilen Aya Yorgi ayazması bulunmaktadır.
PANAGİA HANÇERLİ KİLİSESİ Edirnekapı semtinde Tekfursarayı Ulubatlı Hasan Sokak 24 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Arabacı Meydan Kilisesi, Tekfursarayı Panagia Kilisesi ve Hançeriotissa adlarıyla da anılmıştır. Schneider, Tekfursarayın’da Hagia Paraskeve Ayazması’nın Bizans dönemindeki varlığına dayanarak kilisenin geçmişini bu dönemle ilişkilendirmiştir. Kerameus’a göre varlığına dair ilk kayıt 1648’e ait olan yapıyı 1652’de ziyaret eden Antakya Patriği’nin katibi Paulus kiliseye adını veren “Hançerli Meryem” ikonasının varlığını anmıştır. 1730’da İstanbul kadısına yazılan bir hükümde yanan kilisenin yeniden inşaası emredilirken Arabacı Meydanı’nda Çakır Ağa Mahallesi’ndebulunan Meryem Ana kilisesi olarak anılmıştır. 20.50 x 15.80 m ölçülerinde ve 10 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 1837 yılında mimar Kosta Kalfa tarafından inşa edilmiştir.
PANAGİA KAPHATİANE Galata semtinde Tophane ile Karaköy arasında Ali Paşa Değirmeni Sokak 2 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Scheneider ve Nomidis’e göre İstanbul’un fethi sonrasında 1475’de Kefe’den getirilen Rumlarca inşa edilmiştir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer alan yapıyı 1652’de ziyaret eden Antakya Patriğinin katibi Paulus Kefelilerin beraberlerinden getirdiği Hodogetria Meryem ikonasının kuzey nefinde saklandığını kaydetmiştir. Scheneider ve Nomidis’e göre 1698’de yanan yapı aynı yıl yeniden inşa edilmiş olup, İnciciyan’a göre Panagia Kaphatiane Galata’daki 5 Rum kilisesinden birisiydi. 24.70 x 18.10 m ölçülerinde ve 12m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 1840’de inşa edilmiş olup, 1924 yılından beri Türk Ortodoks Başpiskoposluğu’nun yönetimindedir.
PANAGİA KHRYSALEİPHEİNE Bkz. Analepsis Kilisesi
PANAGİA KYRİA Edirnekapı semtin, Salmatomruk Caddesi 43 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Kyria ton Ouranon, Meryem Ana, Theotokos Portam Hadrianapolitanam, Kirya ton Uranan ve Aya Panagia olarak da bilinmekteydi. Janin’e göre eski bir Bizans yapısının üzerine inşa edilen kilise 1583 Tryphon, 1604 Paterakis, 1699 Thomas Smith listelerinde yer almaktadır. İstanbul kadısına gönderilen 1730 tarihli bir hükümde adı Salmatomruk’da Ali Paşayı Atik Mahallesi’nde ki Meryem Ana kilisesi olarak geçen yapının yeniden inşaası emredilmiştir. 21.50 x 13.50 m ölçülerinde 10 m yüksekliğindeki kilise kitabesine göre Patrik Kosntantinos döneminde 1 Nisan 1834 tarihinde mimar Theodors Kalfa tarafından inşa edilmiştir.
PANAGİA PEGE KİLİSESİ Bkz. Balıklı Kilisesi
PANAGİA PELİGRADİU Bkz. Belgrad Kilisesi
PANAGİA SUDA KİLİSESİ Aksaray ile Edirnekapı arasında Eğrikapı semtinde Tandır Sokaka 3 nuamrada bulunan Rum Ortodoks kilisesi, Koimeseos Theotokou, Panagia Eğrikapı ve Panagia Suda (Παναγίας της Σούδας) olarak da anılmıştır. Kilise hakkındaki en eski kayıt tarihçi Teophanes’e ait olup, imparator I. Nikeophoros’un (802-811) kendisine suikast düzenlemek isteyen birisini deli diye buraya hapsettiğini bildirmiştir. 1582 Tryphon ve 1699 Smith listelerinde adı geçen kilise Gedeon’a göre Nikita kilisesinin yerinde inşa edilmiştir. Patrik Samuel’in (1763-168) 1764’de “Panagia Eğrikapı”olarak andığı yapının kitabelerinde 1 Ocak 1816’da Patrik 6. Kyrillos zamanında (1813-1818) arasında inşa edildiği, 1930 ve 1946’da onarım gördüğü yazmaktadır. 28.60 x 12.90 m ölçülerinde ve 10 yüksekliğindeki kilisenin altında doğuda Timiazoni ayazması bulunmaktadır.
PATRİKHANE KİLİSESİ
Fener semtinde, Sadrazam Ali Paşa Caddesi 35 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Aya Yorgi Katedral kilisesi, Aya Yorgi Fanariou (Fener) adlarıyla da bilinmekteydi. Kilisenin varlığına dair ilk kayıt 1578 yılına ait olup yapının adı Gerlach tarafından “Burç Kilisesi” olarak bildirilmiştir. 1583 Tryphon, 1604 Paterakis ve 1699 Smith listelerinde yer alan yapı Kömürciyan’a göre 1618’de onarılarak büyütülmüştür. Müller-Wiener’e göre Patrikhane Patrik II. Matthaios döneminde Fenerkapı semtindeki kadınlar manastırına taşınmış olup, buradaki kilise küçük bir bazilika formundaydı. Du Cange’nin 17. Yüzyılda “Fener Patrikhanesi Aya Yorgo kilisesi” olarak andığı yapı 1698’de Patrik II. Kallinikos döneminde (1688-1702) onarım görmüştür. Gedeon’a göre kilise 1704’de Başvezir Ahmet Kalaylı Paşa tarafından yıktırılmıştır. 36 x 20 m ölçülerinde ve 13 m yüksekliğindeki yapı kitabesine göre 18 Aralık 1720’de Patrik III. İeremias döneminde (1716-1726) yeniden inşa edilmiştir. Müller-Wiener’e göre 1798’de onarım gören kilsie Patrik V. Gregorios’un 1821 Mora isyanından sorumlu tutulup Patrikhane kapısına asılmasından sonra Mac Lagan’a göre 1827’de Müller-Wiener’e göre 1937’de yeniden inşa edilmiş ve 1941 yangınında sonra onarım görmüştür.
TAKSİARKHES KİLİSESİ Balat semtinde Ayan Caddesi 25 numarada yer alan Rum Ortodoks kilisesi Arkhangelos Mikhael Balata, Taksiarkes, Aya Strati ve Pammegiston Taksiarkon olarak da adlandırılmıştır. Keramesun’un bildirdiğine göre Zula Petra adlı semte bulunan yapı 1583 Tryphon ve 1604 Paterakis listelerinde yer almaktadır. 1730 Balat yangınında tahrip olan kilise yeniden inşa edilmiş olup, 21.60 x 14.50 m ölçülerinde ve 9 m yüksekliğindeki bugünkü yapı kitabesine göre 17 Eylül 1833’de Patrik I. Konstantinos döneminde restore edilmiştir.
THEOKORİFOTU MANASTIRI Burgaz adasının piramit şeklindeki 170 m yüksekliğindeki tepesinde Hristo düzlüğü denilen imparator Makedon Basil (876-886) döneminde inşa edilip varlığını 17. Yüzyıla dek sürdüren Rum Ortodoks transfigürasyon manastırının adıdır (Yunanca μονή της Θεοκορυφώτου). 1868’de yerine küçük bir kilise yapılmıştır.
THEOTOKOS COUBULE Bkz. Belgrad Kilisesi
THEOTOKOS KİLİSESİ, KHALKOPRATEİA Meryem Ana’ya adanan yapı, Patrikhane’nin kuzeyinde Ayasofya yakınlarında yer almakta olup, Blachernai Kilisesi inşa edilene dek kentin en önemli kilisiesiydi. 16. yüzyıl ortalarında P. Gilles, Milion’da pek uzak olmadığını kaydettiği yapının bulunduğu semt Chartoprateia “kağıt ticareti” adını bölgede bulunan ve yazı malzemesi satan dükkanlardan almıştır. Papaz George, Michael Glykas ve Pseudo-Kodinos yapının II. Theodosios (408-450) döneminde yapıldığını bildirirken Günah Çıkartıcı Teofanes (758-818) ise kilisenin Theodosios’un hükümranlığının 40. yılı olan 448’de inşa edildiğini kadederek kesin tarih vermiştir. Kedrenos ve Symeon Metaphrastes ise kilisenin II. Theodosios’un kızkardeşi Pulcheria tarafından inşa edildiğini iddia ederken I. Justinian (527-565) dönemine ait kısa bir öyküde kilisenin I. Leo’nun (457-474) karısı Verina tarafından yaptırıldığından bahsedilmektedir. II. Justin (565-578) tahta geçer geçmez depremden zarar gören yapıyı onartmış, Hagia Soros ve St. James Adelphotheos adlı iki şapel de ekletmiştir. Nika isyanında Ayasofya yandığı için Justinian tarafından 532-537 arasında 5 yıl için patrikhane haline getirilmiştir. I. Alexiοs Komnenos (1081-1118) döneminde yaşanan ekonomik kriz sırasında kilise mobilyalarına el konulurken, altın kapısı da sökülmüştür. 1204-61 Latin krallığı döneminde kilise Latin din adamları tarafından kullanılmıştır.
THEOTOKOS ELPİDA Bkz. Panagia Elpida
KAYNAKÇA
A. Ναοὶ τῆ ς Κωνσταντινουπόλεως κατὰ τὸ 1583 καὶ 1604», ΚΕΦΣ 28 (1904) s. 120,121-129
Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae Ι, Reiske, J. (ed.) . Bonn, 1829. s. 75-76.
Freely, John. Istanbul. Londra, Newyork, 1983 s. 251
Gedeon, Manouel. Ekklesiai Vyzantinai: exakrivoumenai. Konstantinopoulis, 1900 s. 21, 53
Gerlach, Stephan. Stephan Gerlachs dess Aelteren Aelteren Tage-Buch. Frankfurt, 1674 s. 247, 341, 368, 485, 489
Harrison, R.M., “The Church of St. Polyeuktos”. İçinde: Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Istanbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs. Princeton, 1985. s. 407-8, 414-8.
Hypselantes, Athanasios Comnenos. Tὰ Mετὰ τὴν Ἅλωσιν. Konstantinople, 1870. S. 684
İnciciyan, P.G. XVIII. Asırda İstanbul. İstanbul: İstanbul Enstitüsü, 1956 s. 85, 134
Janin, R., (1969). La Geographie Ecclesiastique De. L’Empire Byzantin, ı Le siège de Constantinople et le patriarcat œcuménique, 3 : Les églises et les monastères. Paris, 1969 s. 90, 391
Karaca, Zafer. İstanbul’da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri. YKY Yayınları. İstanbul, 1996 s. 88-96, 97-103, 171-177, 191-195, 207-211, 231-236, 243-248
Kayra, Cahit. İstanbul Zamanlar ve Mekânlar. Ak Yayınları, 1990 s. 30-78
Kerameus, Papadopoulos A. Ναοὶ τῆ ς Κωνσταντινουπόλεως κατὰ τὸ 1583 καὶ 1604», ΚΕΦΣ 28 (1904) s.120-129, 134, 140-41, 231-236
Koçu, Resat Ekrem. Istanbul Ansiklopedisi. 3. Cilt. Tan Matbaasi, 1961 s. 1581
Kömürciyan, E. Ç., İstanbul Tarihi. XVII asırda İstanbul. İstanbul, 1988). s.80, Freely, John. Istanbul. Londra, Newyork, 1983 s. 251
Lackner, W. (ed.), ‘‘Ein byzantinisches Marienmirakel’’, Βυζαντινά 13.2 (1985), s. 850.
Mac Lagan, Michael. The City of Constantinople. Holland, 1968 s. 95, 115, 125
Mango, C. –Ševčenko, I., “Remains of the church of St. Polyeuktos at Constantinople”, Dumbarton Oaks Papers 15 (1961).s. 243-247.
Mathews, T., The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy (University Park – London 1971), s. 28-30.
Miklosich Mueller. Acta Diplomata Graeca Medii Aevi Collecta II. Viyana, 1860 s. 391
Μήλλας, Α., Αναδρομή στα Πριγκηπόνησα. Atina, 2001. s. 82
Müller-Wiener, W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Tübingen, 1977.s. 110, 186
Ousterhout, Robert vd. Study and Restoration of the Zeyrek Camii in Istanbul: First Report, 1997–98. Dumbarton Oaks Papers (Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University) (2000) 54. s. 265–7
Petrides, S. Eglises Grecques de Constantinople en 1652.Echos d’Orient ıv. 42-50, 1901 s. 46
Pseudo-Kodinos, Patria Constantinopoleos, ed. Τ. Preger, Scriptores Originum Constantinoupolitanarum ΙΙ (Leipzig 1907; repr. 1975), s. 226-7., ΙΙΙ. 144-5
Schneider, Alfons Maria. Byzanz. Vorarbeiten zur Topographie und Archäologie der Stadt.Amsterdam, A.M. Hakkert, 1967. s. . 2-4, 42,43, 47
Μήλλας, Α., Αναδρομή στα Πριγκηπόνησα. Atina, 2001. s. 82
Τζίρας, Ν, Το Έβδομον του Βυζαντίου και η ελληνική κοινότητα Μακροχωρίου. Atina, 1992. s. 93, 94
van Millingen, Alexander, Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites. Ed. John Murray. Londra, 1899 s. 197
Vita Basilii (Theophanes Continuatus V), Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus vd. CSHB, Bonn, 1838 s. 340