Sinagog, Yunanca (συναγωγή) bir kelime olup, ‘birlikte olmak’ anlamına gelmekte, İbraniler ise bet Kenesset (בית כנסת) ‘toplantı yeri’ veya bet tefila (בית תפילה)’dua yeri’ ile çeşitli işlevlerine atıf yapılarak bet-ha-tefilla (ibadet evi), bet ha-midraş (שולבית מדרש) ‘eğitim evi’, bet aam (halkın evi), bet kenişta (cemaatin evi), Yidiş lehçesinde shul (שול), İtalya’ya Musevilerine özgü Scole ve Anglo-Sakson Reform Yahudiliğinde temple ‘tapınak’ kelimelerini kullanmaktadır. Yahudilerin ibadet ttiği yer, Osmanlı ferman ve beratlarında genellikle Sinavi, Türkçe ise sinagog ve havra olarak adlandırılmaktadır. İlk sinagogun ne zaman ve nerede kurulduğu tartışma konusu olmakla birlikte Hezekiel’in Kitabı’ndaki (11;1, 14:1, vs) ifadeler de dikkate alınarak MÖ 6. Yüzyıldaki Babil sürgünü dönemi olduğu kanısı yaygındır.
İstanbul’da ilk sinagog
MS 318 yılında, bakırcılıkla uğraşan Musevilerin yoğun olarak yaşadığı Halkopratia (Bakırcılar) semtinde inşa edilmiş ama Bizans imparatoru II. Teodosios tarafından MS 442 veya MS 450’de kız kardeşi Pulheria’nın ısrarıyla Theokotos Khalkoprateia veya Aya Maria Chalkoprateia adlı kiliseye dönüştürülmüştür. Zonaros’u kaynak gösteren Pierre Gilles (Petrus Gyllius) bu olayı şu sözlerle aktarmıştır:
“Theodosius uzak batı ülkelerine gittiğinde Yahudiler İstanbul Valisi Honoratus’la dostluk kurdular ve onun yetkisiyle Halkoprateia’da görkemli bir sinagog inşa ettiler. Sinagog yapılıp bittikten sonra hiddetlenen halk tarafından yakıldı. Olayı öğrenen Theodosius suçluları para cezasına çarptırdı ve Yahudilere yeniden inşa izni verdi. Milano Piskoposu Ambrosius olaydan haberdar oldu ve Theodosius’a, ‘kentlerin kraliçesi olan bir kentin’ ortasına sinagog yapılmasının haksızlık olduğunu söyledi. Ambrosius’un uyarısıyla Theodosius, verdiği cezaları kaldırdı ve Yahudilerin ‘kentlerin kraliçesi’ içinde sinagog yapmalarını yasakladı.”
Bu yapı Osmanlı fethi sonrasında Arpa Emini Lala Hayrettin Paşa tarafından mescide dönüştürülmüş, Babüssaade Ağası Ahmed Ağa tarafından Ecza-i Şerife vakfedilerek ‘Acem Ağa Mescidi’ adıyla anılmıştır. 1755 yılında da Bıyıklı Ali Paşa tarafından camiye çevrilmişse de 1785 yangınında harap olmuş, 1936’da minaresi yıkılarak dört duvar halinde bırakılmıştır.
Bizans döneminde İstanbul Yahudileri
Bizans döneminde Haliç’in güney kıyısında, özellikle günümüz Bahçekapı semti ile Ayasofya arasında kalan bölgeye yerleşen Museviler dinî gereksinimleri için yeni sinagoglar kurarken, mahallenin bugün var olmayan ama Yenicami civarında olduğu sanılan deniz tarafındaki çıkış kapısı Porta Iudece (Yahudi Kapısı) adıyla anılmaktaydı. 11. Yüzyılda Pera’ya gönderilen, 1261’de ise VIII. Mikhail Palaiologos tarafından 1453’e dek ikamet edecekleri Haliç’in güneyindeki Vlanga (Langa) ile Pegai’ye (Kasımpaşa) yerleştirilmişlerdir. 1170’de İstanbul’a gelen Ortaçağ Yahudi gezginlerinden Bünyamin bin Yona veya Tudela’lı Binyamin, Sefer ha-Massa’ot adlı çalışmasında Pera semtinde 2500 Rabinik ve 500 civarında Karay Musevisinin bulunduğunu bildirmiştir ki kimi yazarlar bu bilgiye dayanarak Karaköy semtinin ad vericisinin Türkçe ‘siyah’ anlamındaki kara değil ‘Karay’ Yahudileri olduğunu iddia etmiştir.
Osmanlı döneminde Musevi Cemaati
1453 yılında İstanbul’un fethinin ardından başlayan Osmanlı döneminde de Musevi cemaati kentteki varlığını devam ettirmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in vakfiyesinde (1455) Bakırcılar Çarşısında bulunan bir sinagogun bahsi geçmekteyse de bunun Halkopratia değil Tahtakale civarında sonradan başka bir sinagog olduğu sanılmakta, aynı vakfiye de ayrıca Halil Paşa Birgosu’nda (Bahçekapı) bir başka mabet daha olduğu anlaşılmaktadırFatih Sultan Mehmed, Haliç’in her iki yakasında da oturan Yahudiler’e ek olarak Anadolu Yahudi cemaatlerine bir mektup yollayarak onları da İstanbul’a davet etmiş, ayrıca Mora’nın fethinden sonra da bir kısım cemaat İstanbul’a gelmiş, sadece eski başkent Edirne’den gelenler bile ‘el Mahallet ül-Yahudiyin el-Edirneviyin’ adlı bir mahalle oluşturmuştur. Yahudilere din ve vicdan özgürlüklüğü vaat eden Fatih, eski sinagogların tamir edilebileceğini bildirmiş hatta r evlerin sinagog olarak kullanılabileceğini ilan etmişse de yeni sinagog inşa etmek yasaktır.
İspanyol krallarının ya Katolik dinini kabul etmek veya tüm varlıklarını bırakarak bir daha dönmemek üzere ülkeyi terk etmek zorunda bıraktığı Sefarad Yahudileri bir süre Fransa veya İtalya’da ikamet ettikten sonra 1492 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun Musevilere sığınma hakkı vermesinin ardından Osmanlı topraklarına göç etmişlerdir. Balat civarında yaşayan mevcut cemaate ek olarak bunlar Sirkeci, Bahçekapı, Eminönü, Tahtakale ve Mahmutpaşa’ya yerleştirilmişlerdir. Karaylar ise 16. Yüzyıl başlarında Hasköy’e yerleşmiş olup, Samuel Bar David (1642) Karayların Haliç’in iki yakasında Balat ve Hasköy’de ikamet ettiklerini bildirmiştir.
Balkan Savaşları ve 1923’de Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla cemaatin büyük kısmı İstanbul’da toplanmıştır ki günümüzde Türkiye’de yaşayan 20 bin kadar (500 kadarı Aşkenaz, geri kalanı İspanya kökenli Sefarad) Musevi’nin 18 bini İstanbul’da ikamet etmektedir. Fransız bilim insanı ve çevirmen Petrus Gyllius (veya ‘Pierre Gilles’ 1490-1555) İstanbul Yahudilerinin 30’dan fazla sinagogu bulunduğunu bildirirken, bir asır sonra Fransız tarihçi Michel Baudier (1589 – 1645) bu sayıyı 38 olarak vermiştir. 10 Mayıs 1694 tarihli bir fermanda sadece Balat Hacı İsa semtinde İstanbul’un fethinden (feth-i hakani) önce inşa edilmiş Ahrida, Karaferye ve Yanbol adlı üç, Tahta Minare semtinde ise Cakacı veya Çuhacı adlı bir sinagogoun varlığı bildirilmiştir.
Museviler nerede otuyorlardı?
Anadolu yakasında Üsküdar, Dağhamamı, Bağlarbaşı, Kuzguncuk, Selamsız, Paşabahçe ve Beykoz’da genellikle Avrupa yakasındaki yangınlar sonrası oluşan Yahudi yerleşimleri ise bugün terk edilmiştir. Günümüzde İstanbul Yahudileri Avrupa yakasında Nişantaşı, Gayrettepe, Etiler, İstinye, Kemerburgaz, Anadolu yakasında ise Moda, Caddebostan, Suadiye, Kozyatağı, Maltepe semtlerinde ikamet etmekteyse de hiç birinde belirgin bir nüfus yoğunluğunda bulunmamaktadırlar. İstanbul’da sürekli hizmet veren ve tümü vakıf statüsünde olan 21 sinagog bulunmakta olup bunların üçü sadece yaz aylarında açıktır. Türk Musevilerinin yasal temsilciliğini Türkiye Hahambaşılığı üstlenmekte olup, ayrıca bu otoriteyi tanımayan özerk 80 kadar Karay’da (Karaim veya Karait) kentte ikamet etmektedir. İstanbul sinagoglarının ayırt edici bir mimari stili olmayıp, inşa edildikleri dönem ve kurucularının izlerini taşımaktadırlar. Bu sinagoglar adlandırılırkenı bulundukları semt (Perçemli Sokağı, eski Zülfaris Sokağı) veya yapı (Çorapçı Han Sinagogu), mensup olunan cemaat (Ahrida, Yanbo, Selaniko [Selanik] ve Verya [Veria] sinagogları), cemaatin uğraştığı meslek (Terziler Sinagogu, Kumaş Tacirleri Sinagogu), kurucu kişi (Hesed Le Avraam Sinagogu) veya dini mesajlara (Etz Ahayim Sinagogu ‘Hayatağacı Sinagogu’, Hemdat İsrael Sinagogu ‘İsrailoğlu’nun Şefkati’ ve Neve Şalom Sinagogu ‘Barış Vahası’) atıf yapılmıştır.
İstanbul’daki sinagoglar
Alfabetik sıraya göre İstanbul’daki sinagoglar listesi şu şekildedir:
Ahrida Sinagogu 41.03278°N 28.94556°E Fatih ilçesinin Balat semtinde, Balat Karakolu yakınında Kürkçü Çeşme Sokağı’nda yer alan bir Yahudi sinagogudur. 1400’lü yıllarda Makedonya’nın Ohri kentinden gelen Yahudi göçmenler tarafından kurulduğu için Makedonyalılar Sinagogu adıyla da bilinen ibadethane o zamandan beri aralıksız kullanılmaktadır. Sinangogun adı Ohri kentinin Yunanca telaffuzu Ahrid’den gelmekte olup, İbranice aynı adla (בית הכנסת אכרידה) bilinmektir. III. Mehmet tarafından İstanbul’a kabul edilen Romanyotlar tarafından kurulan ilk sinagog yanındaki Sefarad sinagogu ile birleşerek tek bir yapı haline gelmiştir. İstanbul’un en büyük sinagogu olan yapının pruva formundaki dua okuma kürsüsü, 1492’de İspanya’dan yola çıkan Sefaradlar’ın Osmanlı İmparatorluğu’na ulaşmasını sağlayan gemileri veya Nuh’un gemisini simgelemektedir. 1693 yangınında hasar gören yapı 10 Mayıs 1694’te yeniden inşa edilmiş, 1709, 1823, 1881 ve 1992’de onarılmıştır. Ahrida 17. yüzyılda kendini Mesih ilan eden Sabetay Sevi’nin İstanbul’da ibadet etmek için ziyaret ettiği tek sinagogdur. 18 Mayıs 1877’de sinagogda düzenlenen ve Sadrazam İbrahim Ethem Paşa’nın da katıldığı bir törende Osmanlı ordusunun Ruslara karşı zafer kazanması için dua edilmiştir. 2. Dünya Savaşı sırasında Sinagogun bahçesindeki okulda seferberlik halindeki bir süvari alayı barındırılmıştır. Yapı Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 16 Eylül 1987 tarihli kararı ile koruma altına alınmıştır.
Aşkenaz sinagogu 41.02521°N 28.97509°E Galata’da Yüksek Kaldırım Caddesi’nde bulunan sinagog Avusturya kökenli Aşkenaz Yahudileri tarafından 1831 yılında Büyük Hendek Caddesi üzerindeki bir evin ibadethaneye dönüştürülmesi suretiyle kullanılan evin 1866’da yanmasından sonra inşa edilmiştir. İbranice Beyt Ha Knesset Ha Aşkenazi (האשכנזי בית הכנסת) adını taşımaktadır. 1866 yılında ek bina ile genişletilen yapı, II. Abdülhamid’in 1900 tarihli fermanı sonucu alınan izinle 23 Eylül 1900 tarihinde Mimar Gabriel Tedeschi tarafından Avrupa tarzında yeniden inşa edilmiştir. İstanbul’da aktif olan tek Aşkenaz sinagogu olup, Sinagogda, düğün, Bar Mitsva ve diğer dini törenler Aşkenaz usulüyle düzenlenmektedir.
Bakırköy Sinagogu Bakırköy ilçesinde yer alan sinagog 19. Yüzyıl sonlarında inşa edilmiş olup, günümüzde cemaat sayısının yetersizliği sebebiyle sadece Cumartesi günleri Şabat ayinleri için hizmet vermektedir.
Beth Avraam Sinagogu 1880’de İstanbul’a gelen Rusya göçmeni Museviler Sirkeci’de Çorapçı Han’da ibadetlerini yaptıkları yerin küçük gelmesi üzerine Sirkeci Garı arkasında Orhaniye Caddesinde bir bina kiralayarak sinagoga dönüştürmüşlerdir. 1950’li yıllarda terk edilen yapı 1987 yılında Yahudi cemaati ile Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün mahkemelik olmasının ardından Vakıflar’a devredilmiştir. İbaranice Beyt Ha Knesset Beyt Avraham (בית הכנסת בית אברהם) adıyla bilinen sinagog aktif durumda olup, Sultanahmed Meydanı’na en yakın sinagog olduğu için İstanbul’a turist olarak gelen Museviler tarafından da Şabat ayinleri için hizmet verebilmektedir.
Bet İsrael Sinagogu Şişli Efe Sokak’ta bulunan yapı 1920’li yıllarda inşa edilmiş, artan NAZI Almanya’sından kaçan nüfus sebebiyle 1952’de genişletilmiş, 1961’de Mikve eklenmiştir. 15 Kasım 2003 günü Neve Şalom Sinagogu ile Beth İsrael Sinagogu’na 27 kişinin öldüğü bombalı terör saldırısı gerçekleştirilmiştir. İbranice Beyt HaKnesset Beyt İsrael (בית הכנסת בית ישראל) adıyla bilinen sinagog aktif hizmet vermekte olup İzmir’de aynı adı taşıyan bir sinagog daha bulunmaktadır.
Bet Nissim Sinagogu Kuzguncuk’ta 1840’larda inşa edilmiş bir sinagog, sonradan restore edilmiştir. İbranice Beyt Ha Knesset Beyt Nisim (בית הכנסת בית ניסים) adıyla bilinen sinagog aktif durumdadır.
Bet Yaakov Sinagogu Kuzguncuk İcadiye Caddesi üzerinde bir Rum Ortodoks kilisesinin yanında yer alan iki katlı yapı daha eski bir sinagogun yerine 1862’de inşa edilmiş, 1983’de onarılmıştır. İbranice Beyt HaKnesset Beyt Yaakov (בית הכנסת בית יעקב) adıyal bilinen sinagog Kuzguncuk cemaati dağılmış olmasına karşın, Kuzguncuk kökenli Musevilerce Cumartesi günleri Şabat ayinlerinde kullanılmaktadır.
Bet Yaakov Sinagogu Heybeliada’da bulunan sinagog adaya yaz tatili için gelen aile sayısının 1940’larda 250’yi bulması üzerine 1953’de inşa edilmiştir. Sadece yaz aylarında açıktır.
Burgazada Sinagogu Burgazada’da bulunan bir sinagog 1960’larda yazın tatil için gelen Yahudi nüfusunun artışıyla doğan ihtiyaçtan dolayı alınan izin ile 1968’de inşa edilmiştir. Günümüzde sadece yazları hizmet vermektedir.
Caddebostan Bet El Sinagogu veya Caddebostan Sinagogu Göztepe Mahallesi, Taş Mektep Sokak’ta 1953’te inşa edilmiş ama ancak resmi iznin çıkmasıyla 1 Nisan 1961’de ibadete açılabilmiş olup ibadete açıktır.
Çana Sinagogu Balat semtinde, bugünkü Vodina Caddesi üzerinde bulunan yapı Bizans döneminde Aşkenazlar tarafından inşa edilmiştir. 1663 yılında Seferadlara bırakılan yapı 20. yüzyıl başlarında Hahambaşılık Mahkemesi olarak kullanılmıştır. Kurtuluş Savaş sırasında Trakya’yı işgal eden Yunan kuvvetlerinden kaçan bazı Yahudi aileler burada barınmıştır. 1958’de onarımı gündeme gelen yapı cemaat yokluğundan dolayı aynı yıl kapatılmıştır.
Çıksalın Sinagogu 19. yüzyılda Hasköy Yahudi Mezarlığı civarında Çıksalın semtinde inşa edilen iki katlı yapının alt katı okul olarak kullanılmaktaydı. 1950’li yıllarda cemaat azlığı sebebiyle terk edilmiş, 1998 yılında yıkılarak yerine sağlık ocağı inşa edilmiştir.
Darülaceze Sinagogu 31 Ocak 1896 tarihinde kurulan Darülaceze Müessesesi bünyesinde bulunan ibadet bölümü olan mabed, 25 Mayıs 1905 tarihinde bir törenle hizmete girmiş, 1990’da onarılmışsa da günümüzde Darülaceze’nin Musevi sakini bulunmadığı için kapalı tutulmaktadır.
Çorapçı Han Sinagogu Bkz. Kal Kadoş Eliyahu Sinagogu
Eliav Sinagogu Eliyahu Sinagogu ya da Kal Kadoş Eliyahu Sinagogu Fatih ilçesinin Balat semtinde bulunan sinagog, uzun süre ölü yıkama yeri ve depo olarak kullanılanıldıktan sonra yıkılmıştır.
Etz Ahayim Sinagogu Ortaköy’de Muallim Naci Caddesi üzerinde yer alan yapının adı ‘Yaşam Ağacı’ anlamına gelmekte olup, 1618 yangınından sonra bölgeye yerleşen Yahudiler tarafından yaptırılmıştır. İbranice Beyt Knesset HaHayim (בית כנסת החיים) adıyla bilinen yapı 1707, 1813 ve 1914’de yanmış, tekrar tekrar onarılmışsa da 1941 yangınında büyük ölçüde harap olmuştur.Son yangından sadece Aron Kodeş mermeri kurtarılan yapı tekrar inşa edilmiş olup, halen aktif durumdadır.
Ezger Sinagogu ya da Esgher Sinagogu Beyoğlu ilçesinin Hasköy semtinde, Haliç kıyılarına yakın bir noktada bulunan sinagogun 19. yüzyılın ilk yarılarında inşa edilmiş olabileceği sanılmaktadır. 1912 yılında ait Annuaire Orientale adlı yıllıkta bahsi geçen yapı, 1948’de cemaat yokluğundan depo olarak kiraya verilmişse de zamanla bakımsızlıktan yıkılmıştır.
Geruş Sinagogu Fatih ilçesinin Balat semtinde yer alan sinagogun yapım tarihi bilinmemekte olup, 1492 sonrasında Osmanlı döneminde kurulduğu sanılmaktadır. 1911 yangınında harap olan yapı günümüze ulaşamamıştır.
Hasköy Karayim Sinagogu 41°02′24″N 28°57′09.6″E Kal Ha Kadoş Be Kuşta bene Mikra adıyla da bilinen yapı Karayimlere ait olup, Hasköy Mahlül sokak üzerinde bulunmaktadır. Bizans döneminde 626’da bir Hazar savaşçısının Konstantinople’e gelişinin ardından bugünkü Karaköy civarına Yahudi yerleşimi gerçekleşmiş hatta bir Karay köyü kurulmuş, sonrasında Karayimler özellikle Eminönü ve Hasköy’e yerleşmiştir. Osmanlı döneminde 1642 tarihinde İstanbul’u ziyaret eden seyyah Samuel Bar David’in de bildirdiği gibi Balat ve Hasköy’de Karayimlerin varlığını devam etmiştir. İnşa tarihi bilinmeyen yapının bu yüzden Bizans döneminde inşa edildiği sanılmaktadır. 1536 yılında onarılan yapı 1729 ve 1774’te yanmışsa da ilkinde cemaat ikincisinde 1776’da I. Abdülhamid’in izni ve Kırım ve Mısır’daki Karayimlerin yardımları yeniden onarılarak 1780’de ibadete açılmıştır. 1842’de Abdülmecid’in izni ile yeniden onarılan yapı, 17 Mayıs 1918 yılındaki Hasköy yangınından etkilenmemekle birlikte Yahudi cemaati bölgeden ayrılınca ancak bayram ve özel günlerde ibadete açılmasına karar verilmiştir.
Hemdat İsrael Sinagogu 40°59′41.28″N,29°1′38.28″E Beylerbeyi’nde yanan Dağhamam sinagogunun yerine 1899 yılında Kadıköy Yeldeğirmeni İzzetin Sokak’ta inşa edilen sinagogun adı ‘İsrailoğullarının şefkati’ anlamına gelmektedir. Aynı yerde Rumlar da kilise inşa etmek isteyince ortaya çıkan anlaşmazlık Sultan Abdülhamit’in araya girmesiyle Yahudiler lehine çözülmüş, yapının inşaatı 2 bin altına mal olmuştur. İbranice Beyt HaKnesset Hemdat Yisrael (בית הכנסת חמדת ישראל) adıyla bilinen sinagog aktif durumdadır.
Hesed Le Avraam Sinagogu İbranice Beyt Ha Knesset Hesed Le Avraham (בית הכנסת חסד לאברהם) veya Büyükada Sinagogu Büyükada’da bulunan bir sinagog olup sadece yaz aylarında açıktır.
Hevra Sinagogu Fatih ilçesinin Balat semtinde yer alan sinagogun yapım tarihi bilinmemekte olup, 17 Mayıs 1874 günü gerçekleşen bir yangında harabe haline gelmiştir.
İştipol Sinagogu Balat ve Draman semtleri arasında Kasım Gürani Caddesi üzerinde yer aşan sinagog 1694 tarihli bir fermanla İstanbul’a kabul edilen Makedonya’nın İştip kasabasından gelen Yahudilerce kurulmuştur. Bir yangında kül olan yapı 1899 yılında ahşap malzemeden yeniden inşa edilmiştir. İbadete kapalı olan sinagog Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu’nun 16 Eylül 1987 tarih ve 3618 sayılı kararı ile koruma altına alınmıştır.
İtalyan Sinagogu 41°01′32″N 28°58′21″E İbranice Beyt Ha Knesset Ha İtalki (בית הכנסת חסד לאברהם) veya Kal de los Frankos “Comunità Israelitico-Italiana di Istanbul” adıyla bilinen İtalyan Musevi cemaatince kullanılan sinagog Kuledibi Şair Ziya Paşa Sokak üzerinde bulunmaktadır. Galata Zülfaris Sokak’ta bulunan eski sinagogun 1862 yılında yıkılmasından sonra inşa edilip 1886 yılında ibadete açılan yapının orijinal adı “Kal de Los Frankos”tur. 1980 yılında onarım gören sinagog sadece Cumartesi şabat ayinlerine açıktır.
Kal De Abaso Bkz. Beth Yaakov Sinagogu
Kal De Ariva Bkz. Virane Sinagog
Kal De Los Frankos Bkz. İtalyan Sinagogu
Kal Ha Kadoş Be Kuşta Bene Mikra Sinagogu Bkz. Hasköy Karayim Sinagogu
Kal Kadoş Çorapçı Han Sinagogu Sirkeci’de Mahmutpaşa Caddesi’ndeki Çorapçı Han’da bulunan yapı, Banker Kamondo Ailesinin desteğiyle Rus Yahudileri tarafından 1880’lerde kurulmuş olup, 1945 yılında lokal Musevi cemaatince satın alınmıştır. 1940, 1952 ve 1985’de onarım gören yapı halen ibadete açıktır.
Karaim Sinagogu Bkz. Hasköy Karayim Sinagogu
Kasturya Sinagogu Fatih ilçesi’nde Balat semtinde Hoca Çakır Sokağında yer alan sinagog, Makedonya’nın Kasturiya kasabasından İstanbula göç eden Seferad Yahudileri tarafından Osmanlı fethi sonrası 1453’de inşa edilmiştir. Giriş kapısında 1893’de onarıldığı yazan bir kitabesi halen okunabilen yapının bahçesinde Midraş adı verilen ve 1865’de tamir gördüğü bilinen bir dini okul da bulunmaktaydı. 1935 yılında elektrik bağlanılan sinagog 1937’de ibadete kapatılmıştır.
Kenesset Sinagogu veya Apollon Sinagogu Beyoğlu ilçesinin, Galata semtinde, Büyükhendek Caddesi üzerindeki bir sinemanın kiralanarak 18 Mart 1923 günü sinagoga çevrilmesiyle oluşturulmuştu. 1982 yılında bina sahipleri ile anlaşılamayınca kapatılmıştır.
Makedonyalılar Sinagogu Bkz. Ahrida Sinagogu
Mayor Sinagogu Bizans dönemine ait bu sinagog adını 1492 sonrasında kente gelen Mayorkalı Yahudilerden almaktaydı.GÜnümüzde depo ve işyeri olarak kullanılmaktadır.
Or Hodeş Sinagogu Beyoğlu Bereketzade Mahallesi Zürefa Sokak’da bulunan yapı 1897’de Polonya göçmeni Museviler tarafından inşa edilmiştir. Bir kısmı İhtiyarlar Yurdu olarak kullanılan sinagog Aşkenazlar İstanbul’u terk ettiğinde Sefaradlara devredilen yapı 1985 yılında Hahambaşılığın kararıyla satılmıştır.
Neve Şalom Sinagogu 41°01′36.1″N 28°58′20.7″E Karaköy Büyük Hendek Caddesi’nde yer alan yapının adı “Barış Vahası” anlamına gelmekte olup, İstanbul’un en büyük ve en yeni sinagogudur. 15. Yüzyıl yapımı Seferad Aragon Sinagogu’nun yerine inşa edilen Musevi Kız ilkokulunun jimnastik salonu sinagoga dönüştürülmek istenmişse de 1937’de resmi izin alınamamış ancak 2. Dünya Savaşı sonrasında 1949’da proje onaylanmıştır. Elyo Ventura ve Bernar Motola adlı mimarlar tarafından inşa edilen yapı 25 Mart 1951 günü hahambaşı Rafael Saban tarafından ibadete açılmıştır. 1952’de sinagoga komşu binaların satın alınmasıyla caddeye cepheli hale getirilen sinagog 6 Eylül 1986, 1 Mart 1992 ve 15 Kasım 2003 tarihlerinde terör amaçlı kanlı saldırıların hedefi olmuş, 1986’da 22, 2003’de 23 vatandaşımız hayatını kaybetmiştir. İbranice Beyt HaKnesset Neve Şalom (בית הכנסת נווה שלום) adıyla bilinen sinagog ibadete açık durumdadır.
Parmakkapı Sinagogu Hasköy, Kiremitçi Ahmet Sokağında yer alan ve Hasköy Yangınında tahrip olan yapının 6 Ekim 1804 tarihli fermanla tamirine izin verilmişse de onarım sırasında ahşap çatı kagir tonozla değiştirilmiştir. Cemaat yokluğu yüzünden kapatılan ibadethane günümüzde atölye olarak kullanılmaktadır.
Pol Hadaş Sinagogu Fatih ilçesinin Balat semtinde bulunan sinagogun yapım tarihi bilinmemekte olup, cemaat azlığı sebebiyle kapatılmıştır.
Selaniko Sinagogu Balat’ta Demirhisar Caddesinde yer alan sinagog II. Mehmet tarafından İstanbul’un fethi sonrası Selanik’ten kente getirilen Yahudiler tarafından yaptırılmıştır. Selanik Sinagogu, Sığrı Sinagogu ve Sigiri Sinagogu olarak da bilinen yapının 1836 tarihli bir fermanda Sarayiko cemaatine ait olup, onarım gördüğü anlaşılmaktadır. 1893’de ana duvarı çöken yapı 1926’da onarılana dek kapalı kalmış, 1956’da yeniden elden geçirilmişse de 1975’te çatısı çökmüş, aynı yıl yeterli cemaati olmadığı gerekçesiyle ibadete kapatılmıştır.
Sinyaro Sinagogu Beyoğlu ilçesinin Hasköy semtinde yer alan sinagog, 1660 yılında inşa edilmiş, 1804’de onarılmışsa da bir yangın sonucu harabeye dönmüş ve terk edilmiştir.
Şaar Aşamayim Sinagogu Kemerburgaz semtinde yer alan sinagog, Eyüp ilçesinin ilk ve tek sinagogu olup, Türkçe Göklerin Kapısı anlamına gelen İbranice adı Beyt HaKnesset Şaar Haşamayim (בית הכנסת שער השמים) olup, ibadete açıktır.
Terziler Sinagogu Beyoğlu ilçesinde Galata Felek ve Banker (eski Kamondo Sokağı) Sokakları arasında, Özel Avusturya Sen Jorj Hastanesi’nin arkasında bulunup Tofre Begadim (Almanca Schneidertemple) adıyla da bilinen 3 katlı kâgir yapı Sultan Abdülhamit’in terzisi Mayer Şönman aracılığı ile Eşkenaz Terziler Birliği tarafından 1893 yılında inşa edilmiştir. Sinagog 8 Eylül 1894’te ibadete açılmış olup, bölgedeki cemaatin azalmasıyla birlikte 1964’de kapatılmış ve ibadet yeri “Avusturyalılar Tapınağı”na taşınmıştır. Bu dönemde yapı cemaatin yönetim bürosuna dönüştürülmüş, Vakıflar Genel Müdürlüğü ile Yüksekkaldırım Aşkenaz Sinagogu Vakfı arasındaki dava 21 Aralık 1983’de sinagog lehine sonuçlanmıştır. Terziler sinagogu 1988’den sonra Galata Etkinlikleri kapsamında sanat galerisi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Tifret İsrael Sinagogu Yeniköy Köybaşı Caddesi üzerinde yer alan yapı 1870 yılında Yahudi banker Kamondo Ailesi tarafından inşa edilmiş, 1957 ve 2000’de yenilenerek bugünkü görünümüne kavuşmuştur.
Tofre Begadim Sinagogu Bkz. Terziler Sinagogu
Unkapanı Sinagogu Cibali semtinde, Abdülezelpaşa Caddesi üzerinde yer alan sinagog 1698 yılında Avram Paşa adında bir Musevi tarafından yaptırılmış, 1837’de ve 1931’de onarılmıştı. 1968’de yanan yapı 1976’da onarılmılsa da 1985’de Haliç ve çevresini düzenleme projesi çerçevesinde yıkılmıştır.
Verya Sinagogu Karaferya Sinagogu olarak da bilinen Balat semtinde bulunan sinagog Yunanistan’ın Karaferye (Veria) kentinden göç ederek, İstanbul’a gelen Museviler tarafından kurulmuştur. 1890 yangınında kullanılamaz hale gelen binanın kalıntıları üzerine 1935’e dek kullanılan Ahrida Musevi İlkokulu işa edilmişse de bu da yıkılmış olup, günümüzde arsası otopark olarak kullanılmaktadır.
Virane Sinagog Kuzguncuk, Yakup Sokak’taki yapı 1840‘lı yıllarda inşa edilmiş olup, Yukarı Sinagog adıyla bilinse de orijinal adı Kal de Ariva’dır. Sinagogun cemaati azalınca kapatılmışsa da 1980’de restore edilip yeniden ibadete açılmıştır.
Yanbol Sinagogu Fatih ilçesi Ayvansaray Mahallesi Lapçınlar Sokak’ta bulunan kiretmit çatılı, dörtgen formundaki kagir yapı Bulgaristan’ın Yanbolu (Yambol) kentinden gelen Seferad Yahdiler tarafından Bizans döneminden kalma bir yapının temelleri üzerine 10 Mayıs 1694 tarihinde inşa edilmiştir. Yapının giriş kapısı üzerinde bulunan kitabesinde -muhtemelen aynı yıl bölgede çıkan yangından gördüğü zararı telafi etmek amacıyla- 1895’de onarım gördüğü bildirilmektedir. Balat’ta ayakta kalan iki antik sinagogdan birisi olup ibadete açıktır.
Yeniköy Sinagogu 41.1182°N 29.0663°E Yeniköy Tiferet İsrael Sinagogu olarak da bilinen 1800’lerde Abraham Salomon Camondo tarafından yaptırılmış olup, günümüzde sadece Şabat ayinlerinde açıktır.
Yukarı Sinagogu Bkz. Virane Sinagog
Yüksek Kaldırım Sinagogu Bkz. Aşkenazi Sinagogu
Zülfaris Sinagogu Beyoğlu ilçesi Galata semtinde Perçemli Sokak’ta bulunan yapı ‘gelin perçemi’ anlamına gelen Osmanlıca Zülf-ü Arus sözcüğünün halk arasında kısaltılmış şekli zülfaris adıyla tanınmaktaysa da orijinal ismi ‘Galata Kutsal Sinagogu’ anlamına gelen Kal Kadoş Galata’dır. 17. yüzyılda varlığı bilinen sinagog, 1890 yılında Banker Kamondo ailesinin fazisiz borcuyla inşa edilmiş olup, 1904 ve 1968’de onarım görmüştür. Cemaat azlığı yüzünden 1985’te ibadete kapatılan yapı 2001’de Neve Şalom Sinagogu Vakfı tarafından 500.Yıl Vakfı’na müze olarak kullanılması için tahsis edilmiştir.
KAYNAKÇA
Çeliker, Üstün.(1990). “Karaköy Kara mıdır?” Bizim Şehir Haberleri, Haziran
Eyice, Semavi (1993). “Acem Ağa Mescidi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1,Tarih Vakfı, İstanbul,
Galante, Abraham (1941). İstanbul C. I, s. 61- 64
Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2002). “İstanbul Hasköy’de Karayim Sinagogu (Kal Ha Kadoş Be Kuşta Bene Mikra)”. İlgi (103): 28–35.
Güleryüz, Naim A. (2010). İstanbul Ansiklopedisi. NTV Yayınları. İstanbul s. 829-831
Güleryüz, Naim A. (2014). Fetih Öncesi ve Feth-i Hakani Sonrası İstanbul’da Musevi İbadethaneleri. Osmanlı İstanbulu Ulsulararası Sempozyum 27 Mayıs – 29 Mayıs 2014. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Gyllius, Petrus (1997). İstanbul’un Tarihi eserleri, Çev: Erendüz Özbayoğlu, Eren Yayıncılık, İstanbul, s. 96.
Niyego, Anri (1999). Haydarpaşada geçen 100 yılımız, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. İstanbul
(2009). Ortaçağda iki Yahudi seyyahın, Tudela’lı Benjamin ve Ratisbon’lu Petachia, İslam dünyası gözlemleri. 2. Baskı, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul
Shaw, Stanford J. (1991). The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York University Press, New York, s. 114
Şişman, Siban (1957). “İstanbul Karayları”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, I
Linkler
http://nevesalom.org/
http://www.turkyahudileri.com/
http://www.salom.com.tr/