Özet: Bu makalenin amacı çoğunluğu Moldova’daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesinde yaşayan ve Gagavuz Türklerinin neden Hristiyan olduğu ya da neden Oğuz Türkçesi konuştuğu hakkında bilgi vermek olmayıp, Slav kökenli halklar arasında bugüne dek yaşamayı başarmış küçük Türk topluluğunun tartışma konusu kökeni hakkında bugüne dek tespit edilen bilgileri özetleyerek verebilmektir.
Gagavuzlar kimdir? Nerede yaşarlar?
Gagavuzlar ya da Gagauzlar, Türkçe konuşan Ortodoks Hristiyan küçük bir etnik grubun olup, büyük ölçüde Gagavuzya olarak da bilinen Güney Moldova’da “Gagauz Yeri Özerk Bölgesi”, “Bucak” adıyla da bilinen güneybatı Ukrayna sahili ve Güneydoğu Romanya’nın Dobruca bölgelerinde yaşamaktadır. Ayrıca Kabardin-Balkar, Kuzey Osetya, Türkiye, Romanya, Yunanistan, ABD, Brezilya ve Kanada’da küçük Gagavuz toplulukları bulunmaktadır. Çarlık Rusyası döneminde 1897 sayımında “Besarabya”da Gagavuz adı kullanılmadan Türkçe konuşan 55.790 kişinin varlığı bildirilmiş, Sovyetler Birliğinde yapılan etnisiteye dayalı nüfus sayımlarında ise 1989’da 153.458’i Moldova, 32.017’si Ukrayna ve 10.057’si Rusya’da olmak üzere toplam 197.164 Gagavuz’un yaşadığı kaydedilmiş olup, günümüzde tüm dünyada toplam 300 bin kadar Gagauz’un yaşadığı sanılmaktadır. Ayrıca Trakya’da yaşayan Gacal (Bulgarca Гаджал) adlı sünni Müslüman etnik grubun da Gagavuzlar ile ilişkili olduğuna inanılmaktadır.
Gagavuzların kökeni
Gagauzların kökeni konusunda bir uzlaşı bulunmamaktaysa da 2 teori üzerinde durulmaktadır:
1. Anadolu hipotezi
Seyyid Lokman’ın Oğuznamesi’ne dayanarak Gagauzlar’ın Konya Sultanı II. İzzeddin Keykavus’u takip ederek Bizans imparatoru VII. Mikhail Paleolog’a sığınan Türkler olduğu iddiası ilk olarak Bulgar tarihçi G. Balasçev tarafından dile getirilmiştir. Avusturyalı oryantalist ve tarihçi Paul Wittek (1894-1978) ise Gagauz kelimesinin “Keykavus” ile ilişkili olduğu ve Orta Anadolu ağzında /k/ sesinin /g/ye dönüştüğü de iddia ederek Balasçev’in elini güçlendirmiş, Halil İnalcık, Osman Turan ve Faruk Sümer gibi Türk tarihçiler de bu teoriyi desteklenmiştir. Yakındoğu’nun Ortaçağ tarihi üzerine araştırmalarıyla tanınan Fransız tarihçi Claude Cahen ise Ortaçağ boyunca hiçbir kaynakta Gagavuz adının geçmediğini, Lokman’ın Oğuznamesi’nde İbn Bibi’den yararlandığını buna karşın Bibi’nin Keykavus’un yanında büyük bir topluluğun varlığından bahsetmediğini öne sürerek teoriye karşı çıkmış, Gagauzların Ortaçağ sonrasında ortaya çıkmış karışık kökenlere sahip bir halk olduğunu iddia etmiştir.
2. Bozkır Teorisi
Gagauzların Avrasya steplerinden gelen Bulgar, Peçenek, Kuman hatta Oğuzların soyundan gelmiş olabileceği de çok sayıda yazar tarafından dile getirilmişse de hiçbirisi açık tarihi kanıtlar gösterememiştir. Çek yazar Constantin Jirecek Gagauzların Moğol istilası döneminde Bulgaristan’a sığınan Kumanların artığı olduğunu, Rus Türkolog Moşkov Karakalpak ve Uz-Türkler adıyla bilinen halkların karşımı olduklarını, Uz-Türklerin 1080’de, Karakalpakların ise Moğol istilası sırasında Bulgaristan’a yerleştiğini iddia etmiştir. Başta Bulgar yazar Atanas Manov’un olmak üzere Zeki Velidi Togan gibi çok sayıda Türk yazar ise Gagauzlar’ın Oğuz Türklerinin Balkanlardaki kalıntıları olduğunu ileri sürmüş, bu son teoriyi savunanlar ayrıca Gagavuz kelimesini açıklamak için daha çok Gök ve (Oğ)uz ve etimolojisi üzerinde durmuştur.
Genetik çalışmalar
2007 yılında Leipzigdeki Max Planck Enstitüsünden İvan Nasidze’nin ekibinin ve 2009 yılında ise Münih Üniversitesinden Varzari ve ekibinin Gagauzlardan topladığı genetik örneklerdeki mtDNA ve Y kromozomlarının değerlendirildiği çalışmalar ister istemez “Anadolu” ve “Bozkır” teorilerinin sorgulanmasına yardım ederken gerek P. Wittek’in gerekse C. Cahen’in teorilerini ancak kısmen doğrulamıştır. Varzari, tarafları Hint-Avrupalı halklarca çevrilmiş Türkçe konuşan Gagauz halkının gen havuzunda 15 Y haplogrubu tespit etmiş ve genetik açıdan Balkan halklarıyla güçlü bağları olduğu sonucuna ulaşmıştır. Bu durum Türkçe’nin Balkan halklarına Osmanlı egemenliği döneminde benimsetildiği tezini güçlendirirken, Gagavuzları oluşturan Türk çekirdek toplumunun sayıca az olup otokton yerliler arasında eridiğini göstermektedir. Gagavuzların babadan gelen gen havuzunda bulunan Anadolu izleri “Anadolu hipotezi”ni kısmen desteklemekteyse de Gagavuz Türkçesi’ndeki Kıpçak ve Tatar katkısını desteklememektedir. Nasidze ise Gagaguzların Türklere kıyasla Moldovyalılara daha yakın olduğu ileri sürerken Gagavuz dilindeki Orta Asya ögelerinin Gagavuzlar’ın Moldova’ya gelmesinden önce bölgeye Moğolistan’dan gelip yerleşen Kalmıklarla ilişkilerine bağlamış, 2 toplum arasında gen ve kültür alışverişi olduğunu ileri sürmüştür.
Sonuç
19. yüzyıl başlarında Dobruca’dan Besarabya’ya göçen Gagauzlar’ın göçünün sebebi Osmanlı (dini) baskısı olarak açıklansa da bu halkın geçmişine dair neredeyse hiç bir şey bilinmemektedir. 16-18. yüzyıllarda Bucak bölgesine Kalmıklar (Nogay Orda Tatarları) yerleşmiş, bunların büyük çoğunluğunun 1807’de Rus Çarlığı tarafından Kırım’a sürülmesinden sonra aynı bölgede Gagavuzlar ortaya çıkmıştır. Genetik ve tarihsel verilerin ışığında kesin bir sonuca varamasak da Gagavuzları oluşturan orijinal çekirdeğin Balkan toplumlarının genleri arasında erdiğini ve Gagavuzların çok sayıda halkın varlığına rastlanan gen havuzundan Avrasya bozkırlarından çıkagelen bir kabile olmadığını anlayabilmekteyiz.
Kaynakça
Balasçev, G. “D’rajavata na oguzite v Dobrudja”. Voenni izvestiya. XXVI. 1917 s. 33-36
Cahen, Claude “Points de doute sur les Gagaouzes”. Studio Turcologia Memeric Alexii Sambace dilate”. Acuri di A Gollat end Mamazcı. Isntitute Univertitarie Orientale. 1982. I.U.O. Seminarie di Studi Asiatici series Minor XIX. s. 89-90
Демоскоп Weekly. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=31
Güngör, H ve Argunşah, M. Gagauz Türkleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları (2934), 2002 ISBN: 975-17-30001-5
İnalcık, Halil. “Dobrudja”. İçinde: Encyclopedie de L’Islam. Nouvelle Edition. C.II. Leiden, 1965.s. 625-629
Jirecek, Constantin. Das Fürstenthum Bulgarien. Prag-Viyana-Leipzig, 1891. s. 144
Nasidze Ivan ve diğer. “The Gagauz, a Linguistic Enclave, are not a Genetic Isolate”. Annals of Human Genetics. 71.3 (Mayıs, 2007): 379-389. 28 Nisan 2011 <http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-1809.2006.00330.x/pdf> s. 379–389
Öztürk, Özhan. Pontus: Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. Nika Yayınevi (3. Baskı) Ankara, 2016
Sümer, Faruk. “Gagavuzların Aslı”. Türk Dünyası Tarih Dergisi. 52 (Nisan 1991): 9-12
Varzari A. ve diğer. “Searching for the Origin of Gagauzes: Inferences from Y-Chromosome Analysis”. American Journal of Human Biology. 00:000–000 (2009) 4 Aralık 2010 <http://www.medgenetics.ru/UserFile/File/Varzar.pdf> s. 1-11
Wittek, Paul. ““Les Gagaouzes = Les gens de Kayka’us”. Rocznik Orientalistyczny. XVIII (1951-1952). Krakow, 1953 s.12-14