Karadeniz evlerinde çatı örtüsü: hartoma, bedarva, padar

Geleneksel Karadeniz evlerinde çatı örtüsü olarak kullanılan 3-5 mm kalınlık 8-10 cm eninde ve 60-70 cm boyunda çam veya ladin ağacından hazırlanmış ahşap levhalar bedevra, bedarva (Pazar), patevra (İkizdere), pedavra (Zonguldak), padar (Mesudiye) ve hartoma (Trabzon, Giresun, Sinop, Samsun, Yozgat, Tokat, Ordu), hardıma (Ünye), harduma (Çamlıhemşin), hartamal (Torul), hardama (Trabzon, Gümüşhane) ve Lazca reka adlarıyla bilinmektedir.

Bedevra kelimesi Yunanca ‘ince ahşap plaka’ nlamındaki petavra (πέταυρα) kelimesi ile ilişkilidir. Anadolu’da pedavra (Bilecik, Bolu), bedavra (Bilecik), badavra (Çankırı, Balıkesir) adlarıyla aynı anlamda kullanılmaktadır Ayrıca bedevre formunda ‘kekliği tuzağa düşürmek için tahtadan yapılmış, ortasından açılır ve kapanır ve yanları sabit bir aygıt” anlamı da kaydedilmiştir (Isparta, Antalya, Yusufeli, Erzurum, Kütahya, Burdur). Padar kelimesi de Yunanca ‘çubuk’ anlamındaki patero (πατερό) kelimesiyle ilişkili olup, Giresun ve Şalpazarı’nda ‘çam ağacının dış kabuğu’ ve ‘kereste’ anlamları da kaydedilmiştir. Anadolu’da ‘değirmen taşının altına konan ağaçlar’ anlamındaki badara (Konya) ve ‘döşeme kirişi’ anlamındaki (Kocaeli) badıra kelimeleri de tespit edilmiştir. Rize ili, Çamlıhemşin ilçesi, Bahar mahallesinin eski adı Padara’dır. Etimoloji bilinmeyen hartoma kelimesi ise Karadeniz Rumcasında hartoma (χάρτωμα) ve hartoman (χάρτωμαν) formlarında kaydedilmiştir (Ünye, Giresun, Ordu, Santa, Trabzon, Haldiya) . Hartoma kelimesi bölgede çok sayıda deyime konu olmuş olup, ‘gürültü yapmak’ anlamındaki hartoma çıkarmak, ‘blöf yapmak’ anlamındaki hartomadan kılıcı olmak ve yoksulluğu niteleyen hartomayla kaşınmak bunların başlıcalarıdır.

Ulaşımın nisbeten kolay olduğu sahil kesiminde ve kiremit ocaklarına yakın yerleşimlerde çatı kaplaması olarak kiremit, uzak bölgelerde, özellikle yayla evlerinde ise ahşap çatı örtüsü kullanılır. Çatı eğimi yüksek bölgelerde iç yörelerde sahile oranla (%32-36) daha dik hazırlanmaktadır. Trabzon’un batısında ve Giresun yöresinde 30-35 cm. olan saçaklar, Trabzon’un doğusunda genişleyerek Rize yöresinde 150 cm’ye kadar ulaşmaktadır. Ahşap çatılar yerlerini 1940’ların sonlarından itibaren tenekeye, 1960’lardan sonra ise oluklu saç çatılara bırakmışsa da hala bazı bölgelerde ahşap çatılı geleneksel yayla evlerine rastlamak olasıdır. Günümüzde yayla evleri dışında pek görülmeyen ahşap çatılı evler, eskiden mevsimlik kullanılan bu evlerde çivilenmeden dizildiği için yayla dönüşü ağaç kirişlerle birlikte toplanarak meysen adı verilen bir şekilde dizilerek üzeri taşlarla kapanarak gelecek yıla saklanırken artık evlere sabitlenmektedirler.

Dom veya tom, ev çatısını kaplamak için kullanılan ince tahta levha (hartoma) elde etmek için kesilmiş çam veya köknar kütüğü nün adıdır (Trabzon, Rize). Anadolu’da doma ‘tokurcunların ve duvarlara konulan hatılların yerinden kaymaması için konulan eğri yahut yontulmamış ağaçlar’ (Konya), ‘evlerin dam ve yanlarına konulan ağaç direk’ (Isparta, Konya). Geç dönem Yunanca domi (δομή η) ‘bünye’ kelimesiyle ilişkilendirilmiştir.

Kahma, gelenekesel Karadeniz evlerinin çatı kaplamasında kullanılan bedavra/hartamadan daha geniş yüzeye sahip ağaç levha (Ardanuç, Yusufeli)

Skifi, Hartoma. Yayla evlerinde çatı kap-laması olarak kullanılan çam veya ladin ağacından ince yassı ahşap levha (Çaykara)

Beç, beçi Evin çatısını örten ince tahtaları (bedavra, hartoma) açmaya yarayan demir (Ardanuç, Şavşat, Yusufeli)

Kaynakça

BUCAKLİŞİ, İ.A. & UZUNHASANOĞLU, H. (1999). Lazuri- Turkuli Nenapuna. Akyüz Yayıncılık. İstanbul s.10

CAFEROĞLU, A. (1946; 2. Baskı 1994), Kuzey-Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. İstanbul s. 96

DEMİR, N. (2001), Ordu İli ve Yöresi Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara s. 347

EMİROĞLU, K. (1989), Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü s. 121, 219

GÜNGÖR, B. (1987). “Trabzon evleri”. Trabzon 87 Kültür Sanat Yıllığı, İstanbul. s. 17

KARA, İ. (2001), Güneyce. Dergâh Yayınları. İstanbul s. 146

ÖZTÜRK, Özhan. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005

TIETZE, A. (1999), Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü. Simurg. İstanbul s. 41, 235

Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (1939-1951). Maarif Matbaası. İstanbul s. 151, 180, 456, 1127, 1622

YANIKOĞLU, B. (1943), Trabzon ve Havalisinde Toplanmış Folklor Malzemesi. İstanbul s. 273