Ahıska Türkleri: Ahıskalılar, Meşketler, Meşketi Türkleri
Meşketler, Meşketi Türkleri, Ahıskalılar veya Ahıska Türkleri anavatanları Gürcistan’ın Türkiye sınırında yeralan Meşketi (Ahıska) bölgesi[1] olup Türkçe’nin Kars dialektini konuşan Sünni Müslüman etnik grubun adı olup, Sovyet döneminde sürgün edildiklerinden çeşitli ülkelere dağılmış olarak yaşamaktadırlar.
Ahıska Tarihi
Meşket halkının kökeni tartışmalı olup[2] Asur kaynaklarında Demir Çağ’da bölgenin yerli halkı olduğu anlaşılan Muşkhi halkıyla ilişkili olmaları muhtemeldir ki Yunan ve Gürcü kaynaklarında Moskhi adıyla anılmışlardır. Gürcülerce Meşketi olarak adlandırılan halk sırasında Sovyet dökümanlarında 1944 sürgünü sırasında önce ‘Türk’ ardından ikinci kafile Özbekistan’a gönderilirken yeni keşfedildiği anlaşılan bir kelime olan ‘Meşket Türkü’ adıyla anılmıştır[3]. Osmanlı-Safevi savaşları (1578-1590) sırasında Lala Mustafa Paşa Ardahan’dan yola çıkarak Ahıska, Tümük, Hırtız, Çıldır ve Ahılkelek kalelerini fethetmiş, 10 Ağustos 1578’de Safevi Tokmak Han’ın kuvvetleri Çıldır ovasında yenilgiye uğratılmıştır. Bölgenin Safavilerle ittifak halindeki yerel yöneticisi Atabek Manuçahr Bey, zaferden hemen sorna Mustafa Paşa’nın çadırına gelerek teslim olmakla kalmamış, Müslümanlığı da kabul ederek Mustafa Paşa adını almıştır. Manuçahr ya da yeni adıyla Mustafa önce sancak beyi ardından Ahıska beylerbeyi yapılırken, kardeşi Gregor’da Yusuf Paşa adıyla Müslüman olunca Oltu sancakbeyliği kendisine verilmiştir. 1578 yılında merkezi Ahıska şehri olup günümüzde Gürcistan sınırları içerisidne kalan Bedre, Azgur, Ahılkelek, Hırtız, Cecerek, Ahıska, Altunkale ve Acara ile Livana (Artvin), Yusufeli, Ardanuç, İmerhev, Şavşat, Oltu, Narman, Kamkhız, Posof, Ardahan, Çıldır ve Göle sancaklarını içeren Çıldır Eyaleti kurulmuştur. Bölge halkı İslam’a geçmerek Türkleşmiştir.
Ahıskalıların Sürgünü
1828-29 Osmanlı-Rus savaşları sırasında bölge Ruslarca işgal edilip, 1829 Edirne
Antlaşması’yla Ahıska ve Ahılkelek savaş tazminatı olarak Ruslar’a verilince Ahıskalıların bir kısmı Anadolu’ya göç etmiştir. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı ve 1. Dünya Savaşı’ndan da Ahıska ve civarındaki Müslümanlar olumsuz etkilenmiştir. Bugün nüfusları 300 bini bulan Meşket Türkleri, Ahıskalılar olarak da bilinmektedir. 1917 ekim devriminin ardından Ahıska ve Ahılkelek halkları self-determinasyon kararı ile Türkiye’ye katılmak istediklerini bildirmiş, 11 Mayıs 1918’de düzenlenen Batum Konferansından da Gürcülerin itirazına rağmen bu yönde bir karar çıkmışsa da 18 Ocak 1919’da kurulan Kars Milli Şura Hükümeti bölgeye egemen olamamış, 5 Aralık 1918’de Türk birliklerinin çekilmesini müteakip Ahıska Gürcülerin eline geçmiş, 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması ile bölgedeki Gürcü egemenliği Türkiye tarafından tanınmıştır. 2. Dünya savaşı sırasında Ahıskalılar Sovyet ordusunda savaşmalarına rağmen Stalin hükümeti Türkiye sınırında varlıkalrını tehlikeli gördüğü Güney Kafkasya’daki Ahıskalı, Hemşinli ve Kürtleri hiçbir resmi suçlama yöneltmeden Orta Asya’ya sürmüştür. 14 Aralık 1944 tarihi itibariyle Güney Kafkasya’da Türkiye’ye komşu bölgelerden sürülen Türk, Kürt ve Hemşinli sayısı 92.307 olup, bunların 28.598’i Kazakistan’a, 10.546’sı Kırgızistan’a, 13.131’i 53.163’ü Özbekistan’a (14. 964’ü Taşkent, 8.613’ü Semerkant, Ferenga’ya, 6.881’i Adizhan’a, 4.537’si Namangan’a, 4.446’sı Buhara’ya, 641’i Kaşkadar’a) sürülmüştür[4]. 2. Dünya savaşı sırasında sürgün edilen diğer halklar 28 Nisan 1956’da çıkartılan bir kanunla yurtlarına geri dönme hakkı elde ederken Ahıskalılar bu kanundan yararlanamamış ancak 1968 yılında bu kanuna eklenen bir yeni bir karar ile bu fırsatı elde etmiştir. Bununla birlikte Ahıskalılar Gürcistan’a yerleştirilmemiş, kendi imkanlarıyla yurtlarına dönmek isteyenler ülkeden zorla çıkarılmış, bunun üzerine bazı Ahıskalılar Gürcistan’a komşu Azerbaycan ve Dağıstan’a yerleşmiştir[5]. Glasnost sonrasında 1989 yılında Özbekistan’ın Fergana bölgesinde Mayıs 1989’da yaşanan pogrom (Fergana Olayları) yüzünden 100 binin üzerinde Ahıska Türkü bu ülkeden de göç etmek zorunda kalmıştır. Günümüzde Kazakistan, Rusya Federasyonu, Azerbaycan, Türkiye, Kırgızistan, Özbekistan, Ukrayna ve ABD’de 300-500 bin arasında Ahıskalı yaşadığı tahmin edilmektedir. [6]
Notlar
[1] Adigön, Ahıska, Aspinza, Ahılkelek ve Bogdanovka kentleri ile 200 civarındaki köyü kapsamaktadır
[2] Fahrettin Kırzıoğlu İskender zamanında, yani M.Ö 4. asırda Kür nehri boyunda Buntürki ve Kıpçak ismiyle gelip yerleştiklerine dair bir rivayetin varlığına dayanarak Ahıska bölgesinin eski bir Atabek Yurdu olduğunu ve burada yaşayan halkın çoğunun sarışın Kuman-Kıpçak tipinde olduğunu iddia etmiştir (Kırzıoğlu 1992: 11,33)
[3] Tomlinson, 2005: 111.
[4] Bugai, 1992:156–157
[5] Aydıngün, 2002: 54; Polian, 2003: 216-222; Demiray, 2012: 877-885
[6] Aydıngün, Balım, Hoover vd. 2006: 1
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınevi. Ankara, 2016