İnka Mitolojisi

İnkalar Kimdir?

16. yüzyıla dek Pasifik sahili boyunca bugünkü kuzey Ekvator’dan merkez Şili’ye dek büyük bir imparatorluğu yöneten bir halk olan İnkalar geride yazılı tarih bırakmadıklarından haklarında bilinenler sözlü gelenek ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. İnkalar, Kuzko merkezli bir devlet kurmuş, 4. imparator zamanında sınırlarını genişletmeye başlamış, sekizinci imparator zamanında genişleme devletin temel politikası haline gelmiş, Topa İnka Yupankui zamanında (1471–93) ise imparatorluk kuzey ve güneyde en büyük sınırlara ulaşmıştır.

İnka dini ve İnka Mitolojisi

Güneş tanrısı, yaratıcı tanrı ve yağmur tanrısından oluşan üçlü panteon ve bu

tanrılara yapılan ibadet 1532 yılında gerçekleşen İspanyol istilasına dek devlet dininin gereği olarak saygı görmüştür. İnkaların varisi kabul edilen Keçuva halkı Roman Katolik dinine geçmekle birlikte bazı pagan adetlerini ve eski masallarını günümüze dek muhafaza etmeyi başarmıştır. Peru ile Bolivya arasında And Dağları üzerinde bulunan Titikaka gölü bölgenin yerlileri Aymaraların söylencelerinde önemli bir role sahiptir. Bununla birlikte Aymaraların göl kıyısında

anıtsal taşları halen görülebilen MS 500-1200 arasında varlığını sürdürmüş Tiyahuanako uygarlığının mirasçısı olup olmadıkları bilinmemektedir.

15. yüzyılın başlarında İnkalar tarafından, 16. yüzyılda İspanyollar tarafından fethedilen bölgeden kaydedilen en önemli efsane 1550 yılında Peru valisinin tercümanı Juan De Betanzos tarafından kaydedilen bir yaratılış efsanesidir.

Bu söylenceye göre her şeyin yaratıcısı Efendi Kon Tiki Virakokha hiçlikten çıkmış, önce dünya ve gökyüzünü ardından dev insanları yaratmıştır. Kon Tiki Virakokha devlerin itaatsizliği üzerine Titikaka gölünün sularından çıkarak devleri taşa çevirmiş ve yeryüzüne en yüksek dağları bile kaplayan bir tufan göndermiştir. Ono Pakakoti adıyla bilinen bu tufanın ardından Virakokha yeryüzünü yeniden şekillendirmiş, taşları oyarak hayvan ve insanları yaratmıştır. Virakokha ile deniz tanrıçası eşi Mama Kokha’nın (Deniz Ana) güneş tanrısı ve İnkaların atası kabul edilen İnti’nin babası olduğuna inanılmaktadır. İnti insan yüzlü altın bir disk formunda tasvir edilmektedir. Güneş tanrısı İnti ile eşi evlilik, takvim ve festival günlerinin koruyucusu ay tanrıçası Mama Quilla’dan Manko Kapak, Pakha Kamak ve Kon adlı üç oğlu doğmuş, bunlardan Manko ilk İnka hükümdarı olmuştur. Pakha Kamak ise İnka dininin kurucusu hatta ilk erkek ve kadının yaratıcı kabul edilmektedir. Bununla birlikte ilk insan çiftine yiyecek vermeyi unutunca erkek ölmüş kadın ise Pakha Kamak’ı ihmalkârlıkla suçlamıştır. Pakha Kamak kadını hamile bırakmış ve doğan oğullarını parçalayarak ilk meyve ve sebzeleri oluşturmuştur. Tanrı kadından doğan ikinci oğlu Vikhama kaçınca kızıp annesini öldürmüştür. Çocuk annesinin intikamını babasını denize doğru sürerek aldıktan sonra, 3 yumurta üzerinde kuluçkaya yatmış ve yeni bir insan ırkının ortaya çıkmasını sağlamıştır. İnti’nin diğer oğlu Kon ise yağmur ve güney rüzgârı tanrısı olup, kardeşi Pakha Kamak ile savaşınca kuzeye kovulmuş böylece kuraklık ve kıtlık ortaya çıkmıştır.

Kalp ve neşe tanrıçası Kokomama bir diğer İnka tanrıçası olup Koka ağacı formunda tasvir edilmekte şafak ile özdeşleştirilip, bakire kızların koruyucusu kabul edilmekteydi. Çok memeli olarak tasvir edilen hasat ve yeryüzü tanrıçası Mama Allpa, mısır formunda tasvir edilen tahıl tanrıçası Zaramama veya Mamazara ile ışık yıldırım tanrıçası Apotequil veya Apokatequil ise diğer İnka tanrıçalarıydı.

İnkaların bölgeyi ele geçirmesi ve Tiyahuankolar üzerinde egemenlik kurmasının ardından İnka Güneş Tanrısı, Virakokha’nın yerini almıştır. İnka yaratılış efsanesi Kuzko (Cusco) kentini kuruluşu ve İnkaların komşularına üstünlük kurmasının sebeplerini açıklamaya yönelik bir böbürlenme öyküsüdür. Kardeşlerinin ihanetine uğrayan güneşin oğlu Ayar Kakhi, hapsedildiği mağaradan bir kuşa dönüşerek çıkmış, intikam almamış ama iki kardeşi ve üç kadına işaret ettiği mevkide Kuzko kentini kurmalarını tembihlemiş, kendine düzenli kurbanlar verilmesine karşılık Kuzko halkının savaşta yenilmezliğini garanti etmiştir.

Peru’nun 1532, yılında Francisco Pizarro (1475-1541) tarafından fethedilmesinin ardından yerli halk hızla Hıristiyanlaştırılmış yerli kültür ve inanışlar hızla unutulma sürecine girmiştir. Bununla birlikte bir İspanyol komutan ile İnka prensesinin oğlu olan İnka Garcilaso de la Vega tarafından kaleme alınan Comentarios Reales de los Incas (İnka Krallığı Üzerine Notlar) adlı bir kitap 1609 yılında İspanya’da yayınlanmıştır. Bu kitap Güneş tanrının kendi çocukları olan İnkalara Titikaka gölü civarında yaşayan yerli halklara hükmetme emri vermesini, ardından Manko Kapak, Mama Oklo ve Huako’nun birlikte Kuzko kentini kurmasının öyküsü anlatılmaktadır.

İnkalar yaratıcı tanrı Virakokha ve diğer tabiat tanrılarına tapınır, ayinlerinde çiça adlı bir içkiyle sarhoş olup lama ve yaban domuzu kurban ederlerdi. Bu halk imparatorlarının güneş tanrısı İnti’nin çocukları olduğuna inanmakla kalmıyor aynı zamanda kendilerine bağlı halkları güneş soyundan gelen imparatora tabi olmalarının yanı sıra İnka dinini de kabullenmek zorunda bırakıyorlardı. Güneş tapınaklarında Güneş bakireleri, çocuklar ve savaş esirleri kurban edilmekteydi. Güneş bakirelerinin kurban edildiği İmparator değişimi ya da güneş tutulmaları gibi olağanüstü olaylar dışında dinsel ayinler tarla ekim zamanı, hasat zamanı, vergi dönemi gibi belirli bir takvim düzeni dâhilinde yapılmaktaydı. İnka inanışında göre gökyüzünde saçlardan örülmüş dar bir köprüden geçilerek ulaşılan Hanan Pakha adlı cennet, toprağın altında, dünyanın merkezinde ise Uka Pakha adlı soğuk, karanlık ve sonsuza dek aç kalınacak yeraltı dünyası bulunmaktaydı.

İnka Duası: İnsanı Yaradana

Gün doğuyor ışıklarla, saygı gösterisi için İnsanı yaratana Yüksek göklerde bulutlar kaçıyor, utanarak İnsanı Yaratanın karşısında Yıldızların tanrısı, Güneş babamız saçlarını yayıyor, ayaklarına Rüzgâr da bir yandan ağaçların tepesini sarıyor, İndiriyor aşağı dalları Kuşlar şakıyor ağaçlarda saygılarını sunuyorlar, dünyayı yaratana Bütün güzel çiçekler, renklerini ve güzel kokularını ortaya çıkarıp yayıyorlar Sudan bir ayna olan Gölün dibi neşeli balıkların mutlu sığınağıdır Şiddetli sel boğuk şarkısıyla Virakoka’nın övgülerini yansıtıyor Bir yandan kaya da yeşillikle örtülüyor ve akarsu yarığındaki orman taze çiçeklerini göz önüne seriyor Ve dağda oturanlar, yani Yılanlar Halkı Tanrının ayaklarına doğru kayıyorlar Ve kalbim her gün doğuşunda senin övgünle doludur, Babam, Yaradanım.

İnka Mitolojisi Sözlüğü

Aklla, Güneş bakireleri İnka güneş tapınaklarında bulunan hiyerarşik gruplardan (diğerleri: rakipler, kâhinler, hizmetkârlar) bir tanesi olan güneş bakirelerine verilen isimdir. Güneş bakireleri kurban törenleri sırasında içilen mayalanmış mısır içkisi (çikka) hazırlar, kumaş dokur, imparatorun değişmesi ya da güneş tutulması gibi olağanüstü durumlarda bizzat kurbanın kendisi olurlardı.

Altın Evi Kuzco kentini kuran Ayar Manko’nun ilk inşa ettiği saz damlı basit evin adı olup zamanla büyük bir güneş tapınağına dönüştürülmüştür.

Amautalar Tarih ve efsaneleri derleyen bilge kişilerin adıdır.

Apaçita 1. Yolcuların koruyucusu olan bir ruhun adıdır.

2. Kutsal kabul edilen ve ruhların yaşadığına inanılan dağların tepesindeki höyüklerin adıdır.

Apo Bir dağ tanrısının adıdır.

Apo İnti İnti’nin görünümlerinden birisi olup, ‘güneş tanrısı’ olarak tasarlanmıştır.

Apotekuil, Apokatekuil Şimşek tanrısı olup aynı zamanda ay tanrısının papazlarından birisinin de adıdır. Dağ zirvelerinde heykelleri bulunmaktaydı.

Apu İllapu Şimşek tanrısının adıdır.

Apu Punçau Peru’da yaşamış İnkaların inancında güneşe verilen isimlerden birisi olup ‘gündüzün kafası’ anlamındadır.

Apu Punçau Peru’da yaşamış İnkaların inancında güneşe verilen isimlerden birisi olup ‘gündüzün kafası’ anlamındadır.

Ataguçu Yaratılış sürecinde etkisi bulunan bir tanrının adıdır. Bkz. Ataguju

Ayar Ayka İnti’nin oğlu olan efsanevi atalardan tarım tanrısının adı olup, erkek ve kız kardeşleriyle birlikte yeryüzüne yerleşmiştir.

Ayar Kaçi Cuzco kentinin kurucusu kabul edilen güneşin üç oğlundan birisidir. Kardeşleri tarafından hapsedildiği mağaradan kuş olup uçarak çıkmış ve kardeşlerine Cuzco kentini kuracakları mevkiyi işaret etmiş, kendine kurban sunmaları karşılığında İnkalara savaşta yenilmezlik vaat etmiş ardından kardeşi Ayar Uço ile birlikte taşa dönüşmüşlerdir. Son kardeş Ayar Manko ise Cuzco kentini kurmuş, adını ‘Manko Kapaç’ olarak değiştirdikten sonra, ‘Altın Evi’ inşa etmiş ve kenti başarıyla yönetmiştir.

Ayar Manko Bkz. Ayar Kaçi

Ayar Oko İntinin oğullarından birisi olup, İnri tarafından kardeşleriyle yeryüzüne gönderildiğinde taşa dönüşmüştür.

Ayar Uço Bkz. Ayar Kaçi

Çaska Venüs gezegeninin kişileştirilmiş formu olan Şafak tanrıçasının adıdır. Güneşin hizmetkârı Çaska genç kızların koruyucusudur.

Çaska Koyllur Çiçeklerin tanrısı olup bakirelerin koruyucusudur.

Ekkeko Bolluk ve zenginlik tanrısının adı olup (Bkz.) Ekkekko ile ilgili olmalıdır.

Eupai Çocukların kurban verildiği yeraltı tanrısının adıdır.

Güneş İnka dini güneş tanrısı İnti kültü etrafında şekillenmiştir.

Hanan Paça Cennete verilen isim olup ‘Yüksek Dünya’ anlamına gelmektedir. Saçlardan örülmüş bir köprüyü geçenler bu dünyaya gidebilirler.

Huakalar Dağ, ağaç, nehir, göl, kaya biçiminde rastlanılan çeşitli tabiat ruhlarının adıdır.

Huamantantak Deniz kuşlarını kontrol ederek çiftçilerin tarlalarına kuş gübresi (guano) sağlayan bir ruhun adıdır.

Huaminka Virakokha’nın gönderdiği haberciler olduğuna inanılan güneş ışığına verilen isimdir.

İllapa, İyapa, Katoylla Şimşek ve yağmur sağanağı tanrısının adı olup, And Dağların’da yaşayan Kueçua halkının dilinde ‘şimşek’ anlamındadır.

İlyapa Hava tanrısının adı olup 25 Temmuz tarihinde adına festival düzenlenmektedir. Samanyolu’ndan alıp bir testiye doldurduğu yağmuru dünyaya getiren İlyapa ‘şimşek ve gök gürlemesi’ anlamına geliyordu

İnti Halkın atası ve ülkenin tanrısı olarak kabul edilen güneş tanrısının adı olup, yaratıcı tanrı Viracoça ile eşi Mama Kuilla’nın oğludur. Genellikle insan formunda ışık ve alevler saçan yüzü altın bir disk üzerinde tasvir edilmiştir.

İnti raimi Kış dönencesinde kutlanılan bir güneş festivalinin adıdır.

Katekuil Yıldırım tanrısının adıdır.

Kavillaka Tanrıların en fakir ve en kötüsü olan Ay tanrısı Koniraya’nın meyve biçimine dönüştürdüğü spermlerini sokarak yemesini yiyerek hamile kalan bakire tanrıçanın adıdır. Utancından doğurduğu oğlunu terk ederek kaçmış ve (Peru) deniz kıyısına giderek kayalığa dönüşmüştür.

Kilya Bir ay tanrıçasının adıdır.

Kokomama, Kokamama Sağlık ve mutluluk tanrıçasının adıdır. Başlangıçta önüne gelenle yatan bir kadın olduğu için aşığı tarafından öldürülmüş, kadının vücudundan ilk koka (Latince ‘Erythroxylum coca’) ağacı çıkmıştır. Antik Perulular koka bitkisinin insanlara sağlık ve mutluluk getireceğine inanıyorlardı.

Kon Yağmur ve güney rüzgârı tanrısının adı olup, en önemli tanrı İnti’nin oğlu ve Paçakamak’ın erkek kardeşidir.

Kopakati Peru Bolivya sınırında yerlan Titicaca gölü kenarında yer alan Tiahuanaco adlı tarihi kentte tapınılan bir göl tanrıçasının adıdır.

Mama Allpa Hasat ve yeryüzü tanrıçasının adı olup, çok göğüslü olarak tasvir edilmektedir.

Mama Kokha İnsanlara balık sağlayan, balıkçı ve denizcilerin taptığı deniz tanrıçasının adı olup, Virakokha’nın karısıdır.

Mama Oello, Mama Kuilla Güneş tanrısı İnti ile ay tanrıçası Mama Kuilla’nın kızı olan ve insanlara ip eğirmeyi öğreten ana tanrıçanın adıdır.

Manko Kapak Güneş ve ateş tanrısı olup, İnka halkının atası ve Pachacamac’ın erkek kardeşidir.

Ollantay Tanrı Uirakoşa onuruna düzenlenen bir tiyatro oyununun adıdır.

Ono Pakakoti Güneş ve fırtına tanrısı Virakoça’nın yeryüzünde yaşayan devleri öldürmek için gönderdiği sel tufanının adı olup, yeni bir insan ırkı yaratmak için içlerinden iki tanesini hayatta bırakmıştır.

Paçakamak Peru’da yaşamış Yunka halkının yaratıcı tanrısının adı olup, zamanla İnka kültürüne kabul edilmiştir. Karısı Mama Paça olup, Virakoça ile Manko Kapak adlarında iki kardeşi vardır.

Pakarina Ölü atalara verilen isimdir.

Pakhamama Bir yeryüzü tanrıçasının adıdır.

Pariakaka Su, yağmur ve fırtına tanrısı olmasının yanı sıra yaratıcı tanrı olarak da saygı görür. And Dağlarında tapınılmış olan bu tanrı başlangıçta şahin formundayken zamanla insan olarak tasvir edilmiştir.

Parikia Peru civarında tapınılmış bir tanrının adı olup, insanoğlundan yeterli saygı görmediği için üzerlerine sel tufanını göndermiştir.

Pariakaka Su, yağmur ve fırtına tanrısı olmasının yanı sıra yaratıcı tanrı olarak da saygı görür. And Dağlarında tapınılmış olan bu tanrı başlangıçta şahin formundayken zamanla insan olarak tasvir edilmiştir.

Parikia Peru civarında tapınılmış bir tanrının adı olup, insanoğlundan yeterli saygı görmediği için üzerlerine sel tufanını göndermiştir.

Paşakamak Güneş ve yağmuru insanlara hediye eden yaratıcı tanrının adıdır.

Punçau Güneş tanrısının adı olup, elinde ok tutan bir savaşçı olarak tasvir edilmektedir.

Si Antik Peru’da Çimu imparatorluğu döneminde tapınılan ay tanrısının adı olup, hilal formunda ay içerisinde tüylü bir taç giyerken tasvir edilmekteydi.

Supay Peru’da Kueçua dilini konuşan İnka halkının ölüm tanrısına verdiği isim olup, bugün Ekvator ile Bolivya arasında yaşayan ve aynı dili konuşan Katolik yerliler tarafından ‘şeytan’ anlamında kullanılmaktadır.

Uira Koşa Çift cinsiyetli güneş tanrısının olan en önemli tanrının adıdır.

Uka Paça Dünyanın merkezinde yer alan ölüler diyarının adıdır. Soğuk ve karanlık bir yer olarak tasvir edilip lanetlenmiş ruhların evi olduğuna inanılırdı.

Urkaguary Yeraltı hazinelerini koruyan bir tanrının adıdır.

Viçama Güneş tanrısı İnti ile ilk yaratılan kadının ikinci oğlu olan ölüm tanrısının adıdır. Yarı üvey kardeşi Paçakamak annesini öldürünce intikamını kardeş-inin yarattığı insanları kayalara çevirerek ve Paçakamak’ı boğarak almıştır.

Virakoça, Huirakoça, Kon Tiki Vira-koça Güneş tanrısı ile fırtına tanrısının birleşik formu olan yaratıcı tanrının adıdır. Hiçlikten çıktıktan sonra önce evreni, ardından devleri yaratmış, devleri taşa dönüştürdükten sonra, gönderdiği tufanla tüm canlıları yok etmiş ardından hayvanları ve insanoğlunu (taştan oyarak) yaratmıştır. Virakoça, bugün yaklaşık beş milyon kişi tarafından konuşulan Keçua ilinde ‘Denizin köpüğü’ anlamına gelmektedir.

Zaramama, Mamazara Peru kökenli tahıl tanrıçasının adı olup kelime anlamı ‘Tahıl Ana’dır.

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009

Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016