Edebiyat Kahramanları Sözlüğü

Edebiyat Kahramanları Sözlüğü başlığıyla yayınlanan bu alfabetik çalışmada Folklor ve Mitoloji Sözlüğü adlı kitabımdan çeşitli edebiyat eserleri, roman ve karikatür kahramanları hatta felsefi terimlere dair seçilmiş bazı alıntıları maddeler halinde bulabilirsiniz.

Aaron, Aharon, Harun Shakespeare’in ‘Titus Andronicus’ adlı trajedisinde (1593) Goth kraliçesi Tamora’nın sevgilisi olan Kuzey Afrikalı bir Müslüman’ın (Moor) adıdır.

Abaddona Alman şair Friedrich Gottlieb Klopstock’un (1724-1803) Mesih adlı şiirinde (xiii) bir zamanlar Abdiel’in arkadaşı olan, şeytanın isyanına gönülsüz olarak katılıp, sonradan pişmanlık duyan ve gönderildiği cehennemde şeytanı gurur ve günahı yüzünden sürekli azarlayan bir meleğin adıdır.

Abberville, Lord Abberville Yazar Richard Cumberland’ın Modaya uygun aşık (The Fashionable Lover, 1780) romanının kahramanlarından birisi olan 23 yaşında soylu bir gencin adıdır. Gençliğin coşkusuyla sebepsiz yere hırçınlaşır ve tüm parasını kaybettikten sonra tutuklanır. Babasının işlerini takip eden uyanık Mortimer tarafından içinde bulunduğu durumdan kurtarılır ve son anda Lucinda Bridgemore adlı bir aşifteyle evlenmekten vazgeçer.

Abbotsford Abberville Tarihsel roman yazarı Sir Walter Scott’un (1771-1832) 1811 yılında satın aldığı, Tweed nehrinin sağ yamacında yer alan Clarty Hole adlı köhne çiftliğe (İskoç dinde clarty ‘pis, kirli, çamurlu’) taktığı isim olup burasını 1817-25 yılları arasında kendi fantazi dünyasında bir ortaçağ şatosuna çevirmiştir.

Abdal-azis İngiliz şair ve tarihçi Robert Southey’nin (1774-1843) İspanya’nın son Vizigot kralı Roderick’i konu alan aynı isimli çalışmasında (1814: xxii) kralı devirip İspanya’da İslam krallığı kuran Moor (Kuzey Afrikalı yarı Arap-yarı Berberi Müslüman) kralının adıdır. Abdülaziz adının deforme hali olsa gerektir.

Abdalbar İngiliz şair ve tarihçi Robert Southey’nin (1774-1843) Yıkıcı Thalaba (Thalaba the Destroyer, 1797) eserinde adı geçen (ii., iii.) okyanusun derinliklerinde yer alan Domdaniel mağarasının büyücülerinden birisidir. Abdalbar, Hodeirah ırkının son temsilcisi Thalaba’yı bulup öldürme niyetindedir.

Abdallah İngiliz şair Lord George Byron’ın (1788-1824) Bride of Abydos (Abydos’un Gelini) adlı eserinde Giaffer (Cafer) Paşa’nın öldürdüğü kardeşinin adıdır.

Abdallah el Hadgi Sir W. Scott’un  The Talisman (Tılsım) adlı romanında Eyyübi hanedanının kurucusu, Suriye ve Mısır sultanı Saladin’in (Selahaddin?) elçisinin adıdır. Hacı Abdullah’ın bozuk formu olmalıdır.

Abdalazis İngiliz şair ve tarihçi Robert Southey’nin (1774-1843) İspanya’nın son Vizigot kralı Roderick’i konu alan aynı isimli çalışmasında (1814: xxii) kralı devirip İspanya’da İslam krallığı kuran Moor (Kuzey Afrikalı yarı Arap-yarı Berberi Müslüman) kralının adıdır. Abdülaziz adının deforme hali olsa gerektir.

Abdalbar İngiliz şair ve tarihçi Robert Southey’nin (1774-1843) Yıkıcı Thalaba (Thalaba the Destroyer, 1797) eserinde adı geçen (ii., iii.) okyanusun derinliklerinde yer alan Domdaniel mağarasının büyücülerinden birisidir. Abdalbar, Hodeirah ırkının son temsilcisi Thalaba’yı bulup öldürme niyetindedir.

Abdalla Sir W. Scott’un (1771-1832) İvanhoe romanında Sir Brian de Bois Gilbert’in kölelerinden birisinin adı olup Abdullah’ın bozulmuş formu olması muhtemeldir.

Abdallah İngiliz şair Lord George Byron’ın (1788-1824) Bride of Abydos (Abydos’un Gelini) adlı eserinde Giaffer (Cafer) Paşa’nın öldürdüğü kardeşinin adıdır.

Abdallah el Hadgi Sir W. Scott’un  The Talisman (Tılsım) adlı romanında Eyyübi hanedanının kurucusu, Suriye ve Mısır sultanı Saladin’in (Selahaddin?) elçisinin adıdır. Hacı Abdullah’ın bozuk formu olmalıdır.

Abdiel John Milton’un (1608-1674) Paradise Lost, (1667; Kayıp Cennet) adlı eserinde, Şeytan melekleri isyana teşvik ettiğinde ona karşı çıkan bir meleğin adıdır.

Abdülcambaz 1957 yılında karikatür sanatçısı Turhan Selçuk ile yazar Aziz Nesin tarafından Milliyet gazetesi için yaratılan bir çizgi karakterin adıdır. İlk öykü Aziz Nesin tarafından yazılmış, hilebaz bir turist rehberi yaratan yazar, karakterin adını Abdülcambaz koymuşsa da öykünün devamını getirmemiştir. Bir süre Rıfat Ilgaz’ın yazdığı öykülerin ardından, Turhan Selçuk Abdülcambaz’ın karakterini yüz seksen derece değiştirerek ahlaksızlığa ve adaletsizliğe karşı bir kahraman olarak tekrar kurgulamış ve öyküleri bizzat kendisi yazmaya başlamıştır.

Selçuk Abdülcambaz’ı 1972 yılında şöyle tanımlamaktadır:

“O her çağda halkın özlemini duyduğu, hayallerinde yaşattığı efsanevi bir tiptir. Bazen masal dünyalarında, bazen günümüzde sürdürür yaşantısını, bazen de uzayı adımlar…

Halkını seven her dürüst ve namuslu kişide az çok Abdülcambazlık vardır. Dürüsttür, cesurdur, akıllı ve zekidir. Yakışıklıdır, çelikten kaslara sahiptir. Bu üstün niteliklerini daima iyinin, haklının, ezilenin yanında; sömürücülere, zalimlere, namussuzlara karşı kullanır. Osmanlı tokadı ile ün salmıştır.”

Yarattığı karakter hakkında “Ben Abdülcambaz’ı kahramanlık ötesi kaba kuvvetten güç alan, yozlaşmış bir çizgi roman türünden ayırıp arıtmak istedim. Bir roman ya da bir hikâye anlatımının sanat değerini katarak bunu grafik sanatın çizgi gücüyle de besleyerek kişiliğini bulması yolunda çalıştım” (Milliyet Sanat, Aralık 1972) diyen Selçuk 1987-1994 tarihleri arasında yedi yıl boyunca karakteri çizmemiştir.

Abdülcambaz Yardımcı karakterler:

• Karanfil hoca: Simya ve kimya bilimine vakıf bir bilim adamı
• Tarzan: İri kıyım bir Anadolu çocuğu
• Fettah: Abdülcambaz’ın başı dertten kurtulmayan muzip arkadaşı
• Fayrabi: Üçkâğıtçılıkta maharet sahibi birisidir
• Gözlüklü Sami Bey: Düzenbaz, hazırlopçu bir saraylıdır
• Sürmegöz İhsan: Sami beyin çıkarcı dalkavuğudur.

Abellino Lewis’in Venedik katili (Bravo of Venice) adlı eserinde bazen dilenci bazen de soyguncu olarak adı geçen bir kahramanın adıdır. Venedikli sulh hâkiminin yeğenine aşık olup evlenmiştir.

Abessa Şair Edmund Spenser’in “Faërie Queene” (Peri Kraliçesi) adlı mecazi şiirinde (i. 3) rahip ve rahibelerin sembolik olarak canlandırıldığı karakterin adı olup kör bir kadın olan Corceca’nın kızıdır. Kilise ve yoksullar için toplanan paraları çalan kocası Kirkrapine, yağmaladıklarını Abessa’ya getirmektedir.

Abradas İngiliz yazar Robert Greene’in Penelope’s Web (Penelope’un ağı) adlı eserinde (MS 1601) adı geçen Makedon korsanın adıdır.

Absalom İngiliz şair ve drama yazarı James Dryden’in (1649-1685) Absalom ve Achitophel adlı eserinde II. Charles’in yakışıklı ve asi oğlunun adıdır.

Absalom ve Achitophel James Dryden’in ünlü politik taşlamasının adıdır. Hayali karakterler ve gerçek karşılıkları (parantez içinde):

David (II. Charles)

Absalom (II. Charles’in oğlu Monmouth dükü)

Achitophel (Shaftesbury lordu)

Zimri (Buckingham dükü)

Abdael (Bir rahip)

Absürd Anlamsız, tamamen saçma anlamındadır

< Latince ab ‘şiddetli, yoğun’ + surdus ‘duyulamayan’

Abudah William Makepeace Thackeray’in (1811-1863) masallarında her gece yaşlı bir cadı tarafından ziyaret edilen Bağdatlı bir tüccarın adı olup sonunda bu işkenceden kendini kurtarmanın bir yolunu bulmuştur.

Âdem Önceciliği, Préadamisme Isaac de la Peyrére tarafından ileri sürülen, Hz. Âdem’in yaratılan ilk insan olmadığı görüşünün adıdır.

Agape Spenser’ın Faerie Queene (Peri Kraliçesi) adlı eserinde Diamond, Priamond ve Triamond’un annesi olan bir perinin adıdır.

Agnostisizm İlk olarak 19. yüzyılın sonlarında İngiliz biyolog T. H. Huxley’in Darwin’in kuramlarından da etkilenerek ortaya koyduğu ‘bilinmezcilik’ olarak da tanımlanan felsefî akımın adıdır. Tanrının bilinemez, insan aklıyla açıklanamaz ve anlaşılamaz olduğunu, bir yaratıcının var olup olmadığının hiçbir zaman bilinemeyeceğini savunan bu akım, tüm dinlerin Tanrı anlayışını reddettiği gibi, kendini Tanrı’nın olmadığını ileri süren Ateizmden de farklı bir köşeye koymaktadır.

Ağustosböceği ile Karınca La Fontaine’in çalışkanlığın nimetleri ve tembelliğin hazin sonunu vurguladığı fablının adıdır.

Akla tapınma Radikal fikirleriyle tanınan Fransız gazeteci Jacques-René Hébert’in (1757-1794) izinden gidenlerin 1789 devriminin ardından Hıristiyanlığı kaldırarak yerine koymaya çalıştıkları radikal akımın adıdır. Akıl kırmızı başlıklı, beyaz gömlekli ve mavi pantolonlu bir genç kadın olarak tasvir edilmiş, Notre Dame Kilisesi Akıl tağınağı olarak ilan edilmiş, bir kaç yıl boyunca akla tapınma törenleri bile düzenlenmiştir.

Alifanfaron İspanyol yazar Cervantes’in Don Quijote (Don Kişot) adlı romanında bahsi geçen bir devin adıdır.

Altruizm Kendi çıkarlarını yok sayarak toplumun ve diğer insanların iyiliğini gözeten dünya görüşünün adıdır. Terim ilk olarak Fransız pozitifist Auguste Comte (1798-1857) tarafından ahlaki bir doktrin olarak kullanılmıştır.

< Fransızca altruisme; autrui ‘diğer insanlar’

< Latince alter ‘diğer’

Amcabey Cemal Nadir Güler’in (1902-1947), 1930 yılında Yeni Posta gazetesi için yarattığı, Türkiye’deki ilk bant karikatür kabul edilen karakterin adı olup, Ömer Seyfettin’in Efruz Bey’in adlı tiplemesinden esinlenilmiş olmalıdır.

Anarşizm Tüm hükümetlerin ve yasaların lağvedilmesini ve toplumun gönüllüler tarafından müşterek yönetilmesini öngören inanışın adıdır. Anaşizmin sembolü A harfinin birliği temsil eden bir daire içerisine alınmış formudur. Sembolün en eski kullanımının İspanyol iç savaşı sırasında (1936-1939) bir militanın miğferinin arkasına çizdiği sembol olduğu sanılmaktadır.

Kırmızı ve siyah bayrak anarşist sendikacılığın, kırmızı ve yeşil bayrak ise ekolojik anarşistlerin sembolü olarak kullanılmaktadır.

Animalizm Hayvanların da insanlar gibi bir ruha sahip olduğu doktrininin adıdır. İlkel toplumlarda avcı ile avı arasında ki görünmez bağ ve avın öldürülmesinden sonra uygulanan ananelerin özünde bu düşünce vardır.

Annie Harold Gray’in 1924 yılında muhtemelen James Whitcomb Riley’in ‘Little Orphan Annie (Küçük yetim Annie)’ şiirinden ilham alarak yarattığı karakterin adıdır.

Antropofaji William Shakespeare’in Windsor’un Şen Dulları (Merry Wives of Windsor, 1602) ve Othello (1605) piyeslerinde adları geçen kafası olmayan yamyamların adıdır.

Arda Tolkien’in eserlerinde Manwe krallığı zamanında dünyaya (Middle-Earth ve Aman) kullanılan terim olup Eä’nın (Evren) bir parçasıdır.

Ariel Shakespeare’in Tempest (Fırtına) adlı esrinde bahsi geçen kötü bir ruhun adıdır.

Arioch İngiliz şair John Milton’un 1667’de yazdığı ‘Paradise Lost’ şiirinde adı geçen meleklerden birisinin adıdır.

Asmodeus, Asmodaios Fransız yazar Lesage’nin Şişe Şeytanı (Le Diable Boiteux) adlı eserinin baş kahramanıdır.

Astolfo İtalyan şair Ludovico Ariosto’nun (1474-1533) Orlando Furioso adlı eserinde bahsettiği gezgin bir İngiliz prensinin adı olup, muhtemelen daha eski efsanelerden ödünçlenmiş bir karakterdir. Charlemagne’nin düzenlediği turnuvada Argalia’nın sihirli mızrağını elde edip tüm rakiplerini yenmiş, Leydi Flordelis’in aşkı uğruna seyahat eden Florismart’ı da yenilgiye uğratmasına karşın canını bağışlamış, sonrasında dost olmuşlardır. Charlemagne tarafından Oliver ve Roland ile birlikte İspanya kralı Marsilius’tan haraç almaya gönderilmiş, Roncesvalles geçidinde kendilerini bekleyen İspanyol güçlerini mağlup etmeyi başarmışsa da bir sonraki çarpışmada öldürülmüştür.

Azaziel, Azazel, Asasel İngiliz şair John Milton’un ‘Paradise Lost’ şiirinde asi meleklerden birisinin adıdır.

Azor’un aynası Fransız drama ve roman yazarı Jean Francois Marmontel’in ‘Güzel ve çirkin’ masalında Azor adlı ayının esiri olan Zerira adlı genç kız babasını görebilmek için canavara yalvarınca Azor bir perdenin arkasındaki büyülü bir aynadan kızın babasını görmesine izin vermektedir.

Azuriel İngiliz şair Thomas, Tickell’in ‘Kensington Bahçesi’ (Kensington Garden) adlı şiirinde adı geçen bir masal kahramanının adıdır. Kral King O’Beron kızı Kenna’yı onunla evlendirmiştir. Albion, Kral Oberon’un hâkimiyetindeki Kensington’u ele geçirmişse de Azuriel tarafından bir muharebe sırasında öldürülmüştür.

Bane J. K. Rowling’in Harry Potter serisinin Harry Potter and the Philosopher’s Stone (Harry Potter ve Felsefe Taşı) adlı romanında adı geçen, büyücülerden hoşlanmayan, astronomi bilgisi ve kâhinlik yeteneğine sahip bir centaurun adıdır.

Barbariccia Dante’nin İnferno adlı eserinde bahsi geçen bir iblisin adıdır

Brunello İtalyan şair Matteo Maria Boiardo’nun yazdığı ‘Aşık Orlando’ destanında bahsi geçen bir cücenin adıdır.

Churchward, James MS 1851-1936. Yitik Mu uygarlığı tezleriyle tanınan İngiliz yazarın adıdır.

Çalıkuşu, Çalıkuşu Feride Türk yazar Reşat Nuri Güntekin’in ilk romanına ismini veren (1921) bir genç kızın takma adıdır. Neşeli ve güzel bir kız olan Feride’nin Fransız yatılı okulunda tuttuğu günlükten oluşan roman, teyze oğlu Kamuran’la nişanlanıp onun başka bir kadınla birlikteliğini öğrenince Anadolu’ya kaçıp öğretmenlik yapan, bu suretle Anadolu gerçeğini keşfeden bir kentlinin hikâyesidir.

Çilecilik, Asketizm Bir ülkü veya amaca ulaşabilmek için bedensel arzu ve isteklerden feragat etme durum ve düşüncesinin adıdır.

Dalkavuk [Karikatür] Cemal Nadir Güler’in yarattığı bir karakterin adıdır.

De Amicis, Edmondo Çocuk kalbi (1886) adlı kitabın yazarı olan İtalyan hikâye yazarıdır (1846-1908)

Din Üyelerine bağlılık amacı ve bireysel ve toplumsal davranışların sonuçlarını yargılayabilecekleri bir kurallar bütünü sunan düşünce sisteminin adıdır.

Diyojen [Karikatür] Osmanlıca harflerle yayınlanan ilk mizah gazetesinin adı olup ilk sayısı Teodor Kasap tarafından 12.11.1870 tarihinde yayınlanmıştır. Gazetenin 74. sayısında ilk kez bir portre karikatürü (bir jurnalci olduğuna inanılan Manzume-i Efkar gazetesinin sahibi Garabet Panasyan’ın uzun kulaklı tasviri) yayınlanmıştır. Gazetenin sık sık kapatılması üzerine Teodor Kasap 1871’de Hayal, o da kapatılınca 1872’de Çıngıraklı Yılan adlı gazeteleri çıkarmıştır.

Don Kişot, Don Quixote İspanyol yazar Cervantes’in 1605 yılında yazdığı ‘Don Quixote de la Mancha’ (Mança’lı Don Kişot) romanının aynı isimli kahramanıdır.

Yaşlı ve çılgın bir İspanyol asili (hidalgo: soyluluğun en düşük basamağı) olan ve şövalye romanlarını okumaktan gerçeklik duygusunu yitiren Don Quixote, esir prensesleri kurtarmak ve kötülere karşı savaşarak ün kazanmak amacıyla cılız atı Rosinante ve saf köylü komşusu Sancho Panza ile birlikte türlü maceraların peşinde koşar. Sıradan han ve evleri şato, köylü kızlarını güzel prensesler, rüzgâr değirmenlerini kötü yürekli büyücüler olarak görmekte, Mağripli kuklaları gerçek sanıp başlarını uçurmakta, düşman askerler olarak algıladığı koyun sürülerine saldırmakta başına okuyucuyu güldürecek işler açmaktadır.

Don Kişot, İspanyol dilinin en iyi kullanıldığı kitaplardan birisi olup iki bölüm halinde basılmıştır:

1. El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha (20 Aralık 1604 tarihinde Juan de la Cuesta’nın matbaasında basılmış, halka 1605 yılında satılmaya başlanmıştır)
2. Segunda parte del ingenioso caballero Don Quijote de la Mancha (yazarın ölümünden 1 yıl sonra 1615 yılında basılmıştır)

Don Kişot, Don Quixote Filmleri:

• Don Quixote (1933)
• Man of La Mancha (1972), yönetmen: Arthur Hiller
• El Quijote de Miguel de Cervantes (1991)-Tv dizisi
• Don Quixote (1992), Orson Welles başlamış Jesus Franco tamamlamıştır.
• Don Quixote (2000), yönetmen: Peter Yates
• Lost in La Mancha (2002)-Belgesel

Dorothy Gale Amerikalı yazar L. Frank Baum’un Oz diyarı adlı roman serisinin başkahramanı olan kız çocuğunun adıdır.

Drakula İrlandalı yazar Bram Stoker’ın (1847-1912) aynı isimli romanının Transilvanya’da yaşayan kahramanı olan, güzel kadınların kanını içen bir vampirin adıdır. Kazıklı Voyvoda ya da Kont Drakula olarak tanınan Eflak Beyi Vladimir Ţepeş’ten (1431-1476) esinlenerek oluşturulmuş bir karakterdir. Vladimir Ţepeş’in, huzuruna çıkan Osmanlı elçileri başlarındaki sarıkları çıkarmayı reddedince sarıkları kafalarına çivilettiği ve çok sayıda Müslüman’ı kazığa oturtarak öldürdüğü rivayet edilir.

Duessa Edmund Spencer’ın The Faerie Queene (Peri Kraliçesi) adlı eserinde bahsi geçen bir cadının adıdır.

Dulcinea Don Quixote’ın sevgilisinin adı olup gerçek adı Aldonza Lorenzo’dur.

Earendil Tolkien’in Sillmarillion romanında bahsi geçen önemli bir mitolojik karakterin adı olup sabah yıldızını gökyüzü boyunca taşıyan büyük bir denizcidir.

Ebenezer Scrooge İngiliz yazar Charles Dickens’ın (1812-70) ‘Bir Noel ilahisi’ (A Christmas Carol) adlı hikâyesinin ana kahramanı olup zamanla İngilizcede ‘pintilik’ ve ‘insanlardan kaçınma’ kelimeleriyle özdeşleşmiştir.

Etnosentrizm Kendi soyundan olmayan halkları insan olarak kabul etmeme, eksik ya da özürlü olarak algılama düşüncesidir.

Euthanasia Can çekişen ve acı çeken bir hastanın ölümünü çabuklaştırmanın etik açıdan doğruluğunu savunan görüş ilk olarak Francis Bacon tarafından ortaya atılmış zamanla tartışmaya din ve bilim adamları da katılmıştır. Platon ‘Devlet’ adlı yapıtında sadece acıya son verme amacıyla değil, toplumun rahatı için bedensel açıdan sağlam olmayan herkesin öldürülmesi gerektiğini savunmuştur.

Evrensel Din İnsanları birbirinden ayırıp düşman eden pek çok inanç sisteminin yerine herkesin kabul edebileceği yeni bir dinin oluşturulması gerektiğini öne süren düşüncenin adı olup Challaye, Comte ve Rousseau tarafından dile getirilmiştir.

Farfarello Dante’nin Inferno’sunda şeytanın adıdır.

Kara Köpek İngiliz yazar Arthur Conan Doyle’un Baskerville tazıları (The Hounds of the Baskervilles) kitabında bahsettiği köpekten biraz daha iri bir canavarın adıdır.

Kayıp Cennet İngiliz şair John Milton’un 17. Yüzyılda yazdığı ve Şeytan’ın Âdem ile Havva’yı baştan çıkarışını anlattığı manzum destanının adı olup, 1667 yılında on cilt halinde basılmıştır.

Klaus Baudelaire Amerikalı yazar Lemony Snicket’in yazdığı A Series of Unfortunate Events (Talihsiz Olaylar Dizisi) bir çocuk kitap serisinin kahramanı olup, yetim kalmış üç çocuktan ortancasının adıdır.

Korkak Aslan Amerikalı yazar Lyman Frank Baum’un (1856-1919) The Wonderful Wizard of Oz (Oz Büyücüsü) adlı kitabında Doroty’ye Oz Ülkesi’ne yolculuğunda eşlik eden karakterlerden birisinin adıdır. Korkak olduğuna inanan ve Oz Büyücüsü’nden cesaret istemek için yolculuğa katılan Korkak Aslan yol boyunca büyük cesaret gösterecektir.

Küçük Prens, Le Petit Prince Antoine de Saint-Exupéry’nin 1943 yılında kendi çizimleriyle birlikte yayınladığı bir çocuğun gözüyle büyüklerin dünyasının hatalarının ortaya serildiği romanın ve romana adını veren kahramanın adıdır.

Libicocco Dante’nin Cehennem’inde Şeytan için kullanılan isimlerden birisidir.

Lohengrin, Loherangrin Alman şair Wolfram Von Eschenbach’ın Parzival adlı eserinde Parzifal’ın oğlunun adı olup, Barabant prensesi Elsa’ya adını sormaması şartıyla evlenme sözü vermiştir. Elsa merak duygusuna yenik düşünce Lohengrin kuguların çektiği bir arabayla krallığı terk etmiştir.

Materyalizm Ruhun varlığına inanmayıp tarihi, insanı ve tabiatı sadece maddesel faktörlerle açıklamaya çalışan bir felsefî akımın adıdır.

Mistizm İnsanın akıl yoluyla kavrayamadığını sezgi yoluyla yaklaşma arzu ve disiplininin adı olup, Yunanca ‘gizemle ilgili’ anlamındaki mystikhos kelimesiyle ilişkilidir.

Monizm Her şeyin tek bir elementten yaratıldığını savunan düalizmin karşıtı öğretinin adıdır.

Mournblade İngiliz yazar Michael Moorcock’un Stormbringer serisi romanlarında kaos yaratıklarının yarattığı, Elric’in kuzeni Yyrkoon’un kullandığı kılıcın adıdır.

Neo Platonizm Plotinosos (MS 232-301) tarafından Plantoncu düşüncenin Pitagor, Aristoteles ve Stoacılıkla sentezlenmesiyle oluşturulan bir okul olup, bütün ezoterik tarikatların gelişiminde etkili olmuştur.

Oliver Twist İngiliz yazar Charles Dickens’in 1838 yılında yazdığı, çocuk ıslahevlerini, suçluları, sosyal sınıfları irdeleyen romanına adını veren bir çocuk karakterin adıdır.

Orta Dünya J.R.R. Tolkien’in yarattığı ve pek çok efsanenin geçtiği fantezi dünyasının adıdır. Bununla birlikte terim Tolkien’in icadı olmayıp eski İskandinav dilinde middelerd, eski İngilizce’de middanġeard aynı anlamda kullanılmaktaydı. Orta dünya tarihi Işık zamanı, Ağaçların zamanı ve Güneş zamanı olarak üç gruba ayrılmaktadır.

Tolkien’e göre Orta Dünya’da konuşulan diller şunlardı:

• Adûnaic: Númenórean dili
• Kara dil: Sauron’un kölelerinin dili
• Khuzdûl : Cücelerin dili
• Rohirric: Rohirrim dili
• Westron: Ortak dili
• Valarin: Ainur dili

Pandemonium İlk defa İngiliz şair John Milton’un Paradise Lost (Kayıp Cennet) adlı eserinde geçmekte olup, bütün iblis ve asi meleklerin (fallen angel) toplandığı yer anlamına gelmektedir. Gürültülü, kontrolsüz, düzensiz kaotik bir ortamdır.

< Yunanca pan ‘bütün, her’ + demon ‘iblis, şeytan’ + ium ‘yer belirteci’ (bu birleşim Milton’ın tarafından oluşturulmuştur)

Panteizm Evrende var olan her şeyin (insan dahil) bir bütün olarak tanrıyı oluşturduğunu iddia eden felsefî akımın adıdır.

< Yunanca pan ‘bütün’ + theos ‘tanrı’

Paradigma Kabul görmüş bir bilimin temel kanıt ve teorileri için kullanılan bir terimdir.

< Yunanca para ‘etrafında’ + digma ‘örnek’

Parsifal, Parzival Alman şair Wolfram Von Eschenbach (1170-1220) bir eserinin adıdır. Munsalvasche kalesinde şövalyeler ve bakireler tarafından korunan bir mücevher olan Gral, kral Amfortas’ı amansız hastalığından kurtarmıştır.

Paul Tample İngiliz yazar Francis Durbridge’in (1912-1998) çok sayıda romanının ana kahramanı olan bir özel dedektifin adıdır.

Peter Pan İskoçyalı yazar J. M. Barrie’in (1860-1937) yarattığı büyümek istemeyen bir çocuğun maceralarını anlattığı masalın kahramanının adıdır.

Peter Wendy Darling adlı kızı Neverland’a Kayıp çocuklar adlı çetesine annelik yapmak üzere davet eder. Kardeşleri John ve Michael ile birlikte Tinker Bell adlı perinin ölümle burun buruna gelmesinden, Peter’in amasız düşmanı Kaptan Hook’la çetin mücadelelerine de pek çok maceranın ardından Wendy eve dönmeye karar verir ve kayıp çocukları da Londra’ya getirir. Peter Pan ise Neverland’de kalmayı seçer.

Pinocchio, Pinokyo Carlo Collodi’nin 1880 yılında İtalya’da basılmış Le Avventure di Pinocchio’sunda,  Gepetto adlı yaşlı bir oyuncak ustasının yaptığı kuklanın iyi yürekli bir peri tarafından canlandırılması temasını işleyen çocuk masalının kahramanının adıdır. Collidi’nin masalında Pinocchio hataları yüzünden ölmekteyse de sonradan bu son değiştirilerek kuklanın gerçek bir çocuğa dönüşmesiyle masal sonlandırılmıştır. Gerek sonradan bilimkurgu yazarlarınca kullanılacak robot düşüncesine ilham vermesi gerekse yalan söylediğinde Pinocchio’nun uzayan burun motifi modern popüler kültürde derin izler bırakmıştır. 1940, 1972 ve 2002 yıllarında üç defa filme çekilmiştir.

Kelime İtalyanca olup pino ‘çam ağacı’ + occhio ‘göz’ olarak çözümlenebilir.

Pollyanna ABD’li yazar Eleanor H. Porter’in (1868-1920) 1913 yılında basılan romanına ismini veren her olayın iyi tarafını görebilecek denli iyimserliği ile tanınan bir kız çocuk karakterinin adıdır.

Pozitivizm Fransız filozof Auguste Comte’un (1798-1857) tanımladığı felsefî sistemin adı olup, bilimin açıklayamadığı, mantıklı olmayan her şeyi metafizik saymakta ve teizmi reddetmektedir.

Prenses Ozma Amerikalı yazar L. Frank Baum’un Land of Oz adlı kitap serisinde 1. kitap hariç her macerada adı geçen bir karakterin adıdır.

Propaganda Bir düşünce ya da ürünü kıymetinden daha değerli göstermek amacıyla yapılan faaliyetlerin adıdır. Propagandanın amacı gerçeği kanıtlamak değil hedef kitleyi arzu edilen doğrultuya yönlendirmektir. Kelime 1622 yılında Otuz yıl savaşı sırasında Papa XV. George tarafından Katolik misyonerlerin Katolik olmayan ülkelere gönderilmesi amacıyla kullanılmıştır (sacra congregatio christiano nomini propagando).

Quenya Tolkien tarafından yaratılan ve Orta dünyada konuşulmuş bir elf dilinin adıdır. Ortak Eldarin dilinden gelişmiş olup, Orta dünya’ya Noldorin sürgünü sırasında gelmiştir.

Robinson Crusoe İngiliz yazar Daniel Defoe’nin 1719 yılında yazdığı bir romanın ıssız bir adada yaşam mücadelesi veren kahramanın adı olup, Avrupalıların tüm dünyada sömürge imparatorlukları bir dönemin anlayışına uygun olarak Avrupalı fatihlerin üstünlüğünü kanıtlama ve köleliği haklı çıkarma çabasının sembolüdür.

Scarecrow ‘Bostan Korkuluğu’ Amerikalı yazar L. Frank Baum’ın Land of Oz adlı kitabında adı geçen bir karakterin adıdır. Beyinsiz bir bostan korkuluğu olan Scarecrow, korkak Aslan (Cowardly Lion) ve Teneke adam (Tin Woodman) ile birlikte bir beyin elde etme arzusuyla Dorothy’nin Zümrüt kente yaptığı yolculuğa katılmıştır.

Sherlock Holmes İngiliz yazar ve doktor Arthur Conan Doyle’ın (1859-1930) yarattığı, davaları dikkatli gözlem ve ustaca kullandığı mantığıyla çözen bir dedektif karakterinin adıdır.

Romanlardan öğrendiğimiz kadarıyla 1881 tarihinde Londra’da 221B Baker Street adresinde yaşamakta vaktinin büyük bölümünü tek arkadaşı olan Dr. John H. Watson ile birlikte geçirmektedir (Watson’un 1890 yılında evlenecektir)

‘A Study in Scarlet’ adlı öyküde dostu Dr. Watson, Sherlock Holmes’un yeteneklerini değerlendirmiştir:

• Edebiyat: — Sıfır
• Felsefe: — Sıfır
• Astronomi: — Sıfır
• Politika: — Zayıf
• Botanik: — Kısmen (özellikle zehirler ve afyonlar konusunda, ama bahçe bitkileri bilgisi sıfır)
• Jeoloji: — Pratik ama sınırlı.
• Kimya: — Çok derin
• Anatomi: — İyi ama sistematik değil
• Duygusal Edebiyat: — Uçsuz bucaksız
• Müzik: Mükemmel keman çalıyor
• Spor: Mükemmel boksör ve eskrimci
• Kanun: Britanya kanunlarını iyi biliyor

Stoacılık Kaderi soğukkanlılıkla kabullenme ve tabiat kanunlarına saygılı bir yaşamı sürdürmeye yönelik anlayışın adı olup, temeli antik Yunan filozofu Zeno tarafından atılmıştır.

Stormbringer Michael Moorcock’un hikâyelerinde, kaos güçleri tarafından yaratılmış, büyük siyah renkli ve üzeri garip yazılarla dolu adı kötüye çıkmış bir kılıcın adı olup, İngilizce ‘fırtına getiren’ anlamına gelmektedir. Her şeyi kesebilecek derecede keskin olmasının yanı sıra en önemli özelliği kendi aklı olması, öldürdüğü kişilerin ruhlarıyla beslenebilmesidir. Kılıcın sahibi lanetli albino imparator Elric of Melniboné kılıçtan nefret etmekle birlikte kendisine kattığı güçten de memnundur. Bununla birlikte kılıcın ölü ruhlara duyduğu açlık Elric’in pek çok arkadaşını öldürmesine sebep olacaktır. Stroembringer’İn birde Mournblade adlı kardeş kılıcı bulunmakta olup sahibi Elric’in kuzeni ve düşmanı Yyrkoon’un elindedir. İki kılıç savaştığında galip Stormbringer olacaktır.

Şangri-La James Hilton’un 1933 yılında yayımlanan Kayıp Ufuk (Lost Horizon) adlı romanında bahsi geçen Himalaya Dağları’nda yer alan ütopik bir yerin adıdır. Yazar, dünyadan izole huzur dolu bir yeryüzü cenneti olarak tasvir ettiği Şangrli-La’yı muhtemelen Şambala (Shamballa) adlı Tibet efsanesinden esinlenerek yaratmıştır. Gizemciler, Sanskrit dilinin kaynağının bu ülke olduğu iddiasındadır.

< Şangri ‘Uydurma bir isim’ + Tibet dilinde La ‘Dağ geçidi’)

Şvayk, Şvejk Çek asıllı mizah yazarı Jaroslav Haşek’in (1921-22) ‘İyi asker Şvayk’ın Dünya Savaşı sırasındaki vahim maceraları (Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války) adlı bitmemiş romanının ana kahramanının adıdır.

Teozofi Tanrısal gerçeğe sezgisel bilgi ile ulaşmayı sağlayan öğretinin adıdır.

Tipitip [Karikatür] Bülent Arabacıoğlu tarafından 1974 yılında Kent Gıda Sanayi şirketinin aynı isimli sakızlarında maceraları yayınlanan neşeli, beceriksiz, kibar ve sevimli bir aile babasının adıdır. Televizyon reklamları için hazırlanan çizgi filmlerinde Tipitip’i Şener Şen seslendirmiştir.

Yardımcı karakterler: Karısı Tipitoş, kızı Tipicik köpeği Tipitop’tur

Thulsa Doom Robert E. Howard’ın Kull hikâyelerinde adı geçen bir büyücünün adıdır.

Tolkien, John Ronald Reuel Tolkien 1892-1973. Kelt ve Germen mitolojik öğelerinden başta Lord of the Rings (Yüzüklerin Efendisi) roman üçlemesi olmak üzere Orta Dünya adlı bir hayal ülkesinde geçen olağanüstü bir edebi kurgu yapan İngiliz yazarın adıdır.

Tolkien’in kitapları:

• 1937 The Hobbit
• 1954 The Fellowship of the Ring (The Lord of the Rings: Bölüm 1)
• 1954 The Two Towers, (The Lord of the Rings: Bölüm 2)
• 1955 The Return of the King, (The Lord of the Rings: Bölüm 3)
• 1962 The Adventures of Tom Bombadil and Other Verses from the Red Book
• 1967 The Road Goes Ever On

Tolkien’in ölümünden sonra oğlu Christopher Tolkien’in editörlüğünde basılanlar:

• 1977 The Silmarillion
• 1980 Unfinished Tales of Númenor and Middle-earth

Tom Amca Amerikalı yazar Harriet Beecher Stowe’un kölelik karşıtı ‘Uncle Tom’s Cabin’ (Tom Amca’nın kulübesi) adlı romanındaki bir karakterin adıdır. Günümüz İngilizcesi’nde zencileri küçümseyen bir terim olarak kullanılmaktadır.

Tom Sawyer Amerikalı yazar Mark Twain’in (1835-1910) ‘Tom Sawyer’in Maceraları’ adlı romanının baş kahramanının adı olup, zamanını en iyi arkadaşları Joe Harper ve Huckleberry Finn ile geçiren on yaşındaki bir çocuğun adıdır.

Will Graham Thomas Harris’in ‘Red Dragon (Kızıl Ejderha)’ adlı romanının temel kahramanlarından birisinin adı olup, pisikopatlara empati duyma yeteneğine sahiptir.

Yaşam Merdiveni Teozofi’de varoluşun basamaklarının adıdır.

Yitik Kuşak I. Dünya savaşı sırasında doğan ya da çocuk olan bir grup Amerikalı yazarın adı olup terim ilk olarak Gertrude Stein tarafından Ernest Hemingway için kullanılmıştır.

Zanoni İngiliz yazar Lord Lytton’un yarattığı bir roman kahramanının adı olup, ruhlarla konuşabilmekte, gümüş ve altın üretebilmekte en önemlisi yaşam süresini uzatabilecek sırları bilmektedir.

Zihni Sinir [Karikatür] Karikatür sanatçısı İrfan Sayar tarafından 1977 yılında Gırgır dergisi için yaratılan pratik ve komik icatlarıyla tanınan bir karakterin adıdır.

Zimri İngiliz yazar John Dryden’in (1631-1700) Absalom and Achitophel adlı eserinde ikinci Buckingham dükünün adıdır.

Zoilizm Sert, kaba, kindar ve alaycı eleştirinin adıdır. Bkz. Zoilos’un Kılıcı

Zophiel İngiliz şair John Milton’un (1608-1674) Paradise Lost adlı eserinde adı Tanrıların habercisi olarak bir meleğin adıdır.

Zoraida İspanyol yazar Cervantes’in Don Quixote adlı eserinde, ‘Esirin hayat ve maceraları’ adlı bölümde Ruy Perez de Viedma ile birlikte evlenmek için kaçan Cezayirli Müslüman kızın adıdır.

Zuleika George Byron’un (1788-1824), Bride Of Abydos (Abidos Gelini) adlı eserinde Abydos (Mısır) paşası Cafer (Giaffir) Paşa’nın güzel, zarif ve akıllı kızının adı olup ‘Züleyha’nın deforme edilmiş hali olmalıdır. Sevdiği genç olan Selim ile kaçıp evlenmeye söz vermişse de aşığı babası tarafından vurulunca üzüntüsünden ölmüştür.

Zümrüt Kent, Emerald City L. Frank Baum’un (1856-1919) Land of Oz adlı kitap serisinde ilk olarak ‘The Wonderful Wizard of Oz’ macerasında bahsi geçen Oz Diyarı’nın baştanbaşa yeşil renkli zümrütler ve çeşitli değerli taşlarla kaplı başkentinin adıdır. Zümrüt Kent’e sarı tuğlalı yoldan (yellow brick road) gidilmektedir.

Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009