Afrika Mitolojisi Sözlüğü (C-J)
Afrika Mitolojisi Sözlüğü adlı bu alfabetik sözlük çalışmamda Afrika tanrı ve tanrıçaları, Afrika dinlerinin esasları ve Afrika halklarının destan ve efsanelerini maddeleştirdim.
Cagn Güney Afrika’da yaşayan Bushmen halkının inanışında en büyük tanrının adı olup insanlara hizmet etmeleri için hayvanları yaratmıştır.
Cennet Bambara halkının inanışında tanrı Faro tarafından yaratılan cennet 7 bölümden oluşmaktadır.
Ceres Africana, Ceres Punica Kuzey Afrika’da tapınılan bir hasat tanrıçasının adı olup, Tertullian’ın metinlerinden bahsi geçmektedir.
Cghene, Oghene Güney Nijerya’da yaşayan İsokoko halkının inanışında tapınak ve rahipleri olmayan yaratıcı tanrının adıdır.
Çekeçani, Ama, Ma Malavi’de yaşayan Anyanja halkının inanışında ayın karısı olup doğuda yaşayan sabah yıldızının adıdır.
Çiruvi, Khiruvi Orta Afrika’da ‘esrarengiz yaratık’ anlamına gelen kelime yarı insan, tek bir ayak, tek bir kol ve bir gövdenin yarısından oluşmaktadır. Muhtemelen diğer tarafı görünmezdir. Onu kavgada yenene kendini öldürmezse bildiği tüm şifa yöntemlerini öğreteceğini söyleyerek yalvarır.
Çiuta, Khiuta, Mulengi, Mvenko, Vamtatakya Malavi’de yaşayan Tumbukta halkının her şeyi bilen ve yağmur getiren yaratıcı tanrısının adı olup ‘gökyüzündeki büyük yay’ anlamına gelir.
Çukvu, Chukvu, Çuku Nijerya’da yaşayan İbo halkının (Doğu Nijerya’da Kalabar bölgesinde) inanışında en büyük yaratıcı tanrının adıdır. Sembolü güneş olan Çukvu, yağmur getirir ve ekinlerin büyümesine yardım eder.
Da Benin’de yaşayan Fon halkının inanışında en büyük tanrı Mavu’nun oğlu olan dev bir yılanın adıdır ve evrenin düzeninin sağlanmasına yardım etmekle görevlidir.
Dada Zodji Dahomey halklarının inanışında Suvinenge’nin babası, Nyauh ve Ananu’nun kardeşi olan bir yeryüzü tanrısının adıdır.
Dangbe Fon halkının inanışında bir piton yılanı ruhunun adıdır.
Danh Benin halkının inanışında bir yılan tanrının adıdır.
Dendid Sudan’da yaşayan Dinka halkının inanışında her şeyi gören yardımsever yaratıcı tanrının adıdır.
Deng 1. Sudan’da yaşayan Dinka halkının inanışında yağmur, bereket ve gök tanrısı olan yaratıcının adı olup tanrı Abuk’un oğludur.
- Nuer halkının inanışında yağmur ve bereket tanrısının adıdır.
Diang Şilluk halkının inanışında ilk insan Omara’nın eşi ve Okva’nın annesi olan inek tanrıçanın adıdır.
Dibobia Kongo ve Gabon halklarının inanışında gökyüzü ile deniz arasında asılı duran bir örümceğin adı olup tanrı Mebega’ya dünyayı yaratmasında yardım etmiştir.
Djok Uganda ve Kongo’da yaşayan Alr halkının inanışında insanlara yılan, taş gibi formlarda görünen ata ruhlarının adıdır.
Do Yukarı Volta halklarının inanışında insanlara kelebek formunda gözüken bereket ve yağmur tanrısının adıdır.
Dogir Nübye bölgesinde Nil nehri Nuhlarına verilen isimdir.
Domfe Kurumba halkının inanışında rüzgâr, yağmur ve su tanrısının adı olup insanlara ilk yiyeceği o sağlamıştır.
Dongo Nijer nehrinin yukarı havzasında yaşayan Songhai halkının inanışında insanları gönderdiği yıldırımlarla öldüren şimşek tanrısının adıdır.
Dorobo Masai halkının ilk insan olduğuna inandığı bir pigmenin adıdır.
Dungu Uganda halkının inanışında avcıların koruyucu tanısıdır.
Dyinyinga Mende halkının inanışında tabiattaki nesnelerin taşıdığı ruhlara verilen isimdir.
Dyk Bambara halkının inanışında başlangıçta varolan yaratıcı gücün adıdır.
Dziva Zimbabwe’de yaşayan Şona halkının inanışında cömert yaratıcı tanrıçanın adıdır.
Dzivaguru Korekore halkının inanışında ana tanrıçanın adıdır.
Eale Etiyopya’da dönebilen boynuzları olabilen bir canavarın adıdır.
Edinkira Bir ağaç tanrısının adıdır.
Egbere Nijerya’da yaşayan Yoruba halkının inanışında ormanda yaşayan küçük insanlardan oluşan bir halkın adıdır.
Egungun-Oya Yoruba halkının inanışında kehanet tanrıçasının görünümlerinden birisinin adıdır.
Ekera Habeş halkının inanışında öteki dünyaya verilen isimdir.
Elima Kongo halkının inanışında tüm tabiat olaylarının kaynağı ve sebebi olduğuna inanılan olağanüstü gücün adı olup Polinezya adalarındaki ‘mana’ inancıyla benzerlik göstermektedir.
Eloko Kongo’da yaşayan Mongo halkının inanışında ormanlarda yaşayan cüce yaratıkların adı olup, atalara ait ruhlarla özdeşleştirilmektedirler.
Emeli-Hin Sudan’ın batısında yaşayan Tuareg halkının dilinde ‘Tanrı, efendi’ anlamlarına gelmektedir.
En Kai Masai halkının inanışında yağmur tanrısının adı olup ‘gökyüzü’ anlamına gelmekte, Parsai ‘dua edilen’, Emayian ‘kutsal olan’ adlarıyla da tanınmaktadır.
Eranoranhan Kanarya adalarından Hierro adasında erkeklerin koruyucu tanrısının adıdır. Kadınların koruyucusunun adı ise Moneiba’dır.
Erosi İgbo halkının inanışında bereket ve refahı artıran ruhun adıdır.
Eseasar Nijerya ve Benin’de yaşayan Yoruba halkının inanışında gök tanrı Ebore’nin karısı olan yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Eşu Yoruba halkının inanışında sahtekâr bir tanrı adı olup yolların, kavşakların ve yolcuların koruyucusudur. Yolculara onların olgunlaşmasını sağlayacak küçük şakalar yapar. Eşu yolda yürürken bir tarafı kırmızı diğer tarafı mavi şapka giyer, onu iki farklı açıdan gören iki köylü aralarında tartışırken ortaya çıkar ve durumu aydınlatır.
Batı Afrika’nın diğer bölgelerinde Esu, Güney Amerika’da (Brezilya) Ekhu, Küba’da Eleggua adlarıyla tanınmaktadır.
Evua Gine halklarının inanışında bir güneş tanrısının adıdır.
Fa Fon halkının inanışında bir kader tanrısının adı olup, Minona’nın oğludur. 16 gözü olduğuna ve gökyüzünde bir palmiye ağacında yaşadığına, haberci tanrı Eşu’nun her sabah Fa’nın gözünü açtığına inanılmaktadır.
Fara Maka Mali halkının inanışında bir kahramanın adı olup, Nana Miriam’ın kocasıdır. Ürünlerini yiyen su aygırına saldırınca canavar tarafından parçalayınca, karısı sihirli güçleriyle canavarı felç etmiştir. Bkz. Faran Mata
Faran Maka Songhai halkının inanışında Vango ile Veikare’nin babası olan bir devin adıdır. Su ruhu Zin-Kibaru Faran Maka’nın pirinçlerini yiyince canavarı sihirli gitarı ile öldürmüştür.
Faro 1. Mali’de yaşayan Bambara halkının inanışında su ve gök tanrısının adıdır. Aynı zamanda bir kültürel kahraman olan Faro insanlara balık tutmayı, tarımı ve konuştukları dili armağan etmiştir.
- Mande halkının inanışında ilk insanın kardeşinin adıdır.
Fe Fildişi Sahili’nde tapınılan bir tanrının adı olup bir maske formunda tasvir edilmektedir.
Fenda Maria Angola halkının inanışında iyilikseverliği sayesinde ülkenin prensi ile evlenen bir bakire kızın adıdır.
Fidi Mukullu Zaire’de yaşayan Bena Lulua halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup, güneşin sağ ayın sol yanağından geldiğine, insanlara yay ve oku hediye ettiğine inanılmaktadır.
Fu Bambara halkının inanışında başlangıç boşluğunun adıdır.
Funzi, Mfuzi Fransız Kongosu’nda yaşayan Fjort halkının inanışında demircilik tanrısının adı ve bir kültürel kahramanın adıdır. Efsaneye göre Funzi bir nehir tanrısından ateşi alarak insanlara hediye etmiş ardından demir ve bakırı işlemeyi öğretmiştir. Bkz. Prometheus
Ga-gorib Güney Afrika ve Namibya’da yaşayan Khoikhoi halkının inanışında dev bir çukurun yanı başında oturup geçenlere taş atarak öldürerek çukura düşmesini sağlayan bir canavarın adıdır.
Gabunga Baganda halkının inanışında tanrı Mukasa ile kan içme töreninde buluşan krala refakat etmekle görevli kişiye verilen isimdir.
Gamab Haukoin halkının mitolojisinde yıldızlardan oluşan cennetin üzerindeki yüksek cennette yaşayan, hayat veren ve öldüren, kadere hükmeden en büyük tanrının adıdır. Gamab’ın cennetten ok atarak vurduğu insanlar mutlaka ölür.
Garamas Büyük Sahra Çölü’nde yaşayan Garamant halkının inanışında ilk insanın adıdır.
Garang Sudan’da Nil vadisi boyunca yaşayan Dinka halkının mitolojisinde güneş tanrısının adı olup, sembolü zürafa ve yılandır.
Gassire’nin Lavtası Sonike halkının Dausi söylencesinin en önemli bölümünün adı olup MÖ 500’lü yıllardaki kahramanlık dönemini konu almaktadır. 1920 yılında Alman antropolog Leo Frobenius tarafından kaydedilmiştir. Efsane, Gassire’nin ölümsüzlük kazanma uğruna verdiği mücadeleyi anlatmaktadır.
Gaunub Namibya ve Güney Afrika’da yaşayan Khoikhoi halkının inanışında yıkıcı kötülük tanrısının adı olup ay ve güneş tutulmalarıyla ilişkilendirilmiştir.
Gbadu Benin’in güneyinde ve Togo’nun bazı bölümlerinde yaşayan Fon halkının inanışında kader tanrıçası olup tanrı Mavu’nun kızıdır.
Gbekre Fildişi Sahili’nde yaşayan Baule halkının inanışında yarı insan yarı maymun formunda bir ruhun adı olup ölümden sonra kötülerin cezalandırılmasına ve iyilerin düşmanlarından korunmasına yardım eder.
Gevi Güney Afrika’da yaşayan Buşmen halkının yaratıcı tanrısı Kaang’ın iki oğlundan birisinin adıdır.
Gindri Zaire halklarının inanışında evreni ve insanı yaratan hayat, şifa ve ölüm veren yaratıcı tanrının adıdır.
Gleti Benin halkının inanışında ay tanrıçasının adıdır.
Goe Fildişi Sahili’nde yaşayan Baule halkının inanışında evreni düzenleyen ruhun adı olup, keçi sakallı ve küçük boynuzları olan bir insan formunda tasvir edilmiştir.
Gola Liuanda halkının inanışında insanların ruhunu ele geçiren bir yılan ruhunun adıdır.
Gongola Bir Nijerya kralının adı olup, yeraltında yaşayan dev bir yılan tarafından esir edilen Jaliya’yı kurtarıp evlenmiştir.
Gor Pigme folklorunda yaratıcı tanrı Khonvoum sayesinde insanlarla ilişki kuran efsanevi filin adı olup, Pigme dilinde ‘Şimşek çakan’ anlamındadır.
Gu Benin’de yaşayan Fon halkının inanışında savaş ve demircilik tanrısının adı olup yaratıcı tanrı olan babası Mavu-Lisa tarafından yeryüzünü insanlar için oturulabilir bir yer haline getirmesi için görevlendirilmiştir.
Guli Hottentot halkının inanışında güneş koçunu öldüren avcının adıdır.
Gulu Buganda halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup, Kaizuki, Nimba ve Valumbe’nin babasıdır.
Gunuko Kuzey Nijerya’da yaşayan Nupe halkının inanışında en önemli tanrılardan birisinin adıdır.
Gurzil Tripolitania (Antik Libya) halklarının inanışında boğa şeklinde bir tanrının adıdır.
Gvaza Nijerya ve Mali’de yaşayan Kagoro halkının inanışında evrenin yaratıcı tanrısının adı olup, kötülüğe karşı insanları koruyan, yağmur, şifa, refah ve şans getirdiğine inanılmaktadır.
Habyarimana İmana’nın adlarından birisi olup, ‘çocuk veren’ anlamına gelmektedir.
Hai-Uri Namibya ve Güney Afrika’da yaşayan Khoikhoi halkının inanışında bir canavarın adıdır.
Haiuri Hottentot halkının inanışında ortadan ikiye ayrılmış bir adam görünümünde olan bir iblisin adı olup, kurbanlarını ölüler dünyasına kaçırmaktadır.
Hakim Azimu’nun kardeşi olup, Khadu’da mızrak fırlatınca, tanrılar mızrağın dönüp kendine saplanmasını sağlamışlardır.
Hammon Bir Libya güneş tanrısının adıdır.
Hara Ke Nijerya halklarının inanışında su ve yağmur tanrıçasının adı olup, Godi ile Goru adlı iki ejderha yardımcısı vardır.
Harun Fas halkının inanışında yılan formunda tasvir edilen bir su ruhunun adıdır.
Haşakimana İmana’nın adlarından birisi olup, ‘tasarlayan’ anlamına gelmektedir.
Heitsi-eibib, Heitsi Namibya ve Güney Afrika’da yaşayan Khoikhoi halkının inanışında, bir inek ve ineğin yediği otun oğlu olan efsanevi bir kahramanın adıdır. Büyücü ve olağanüstü bir savaşçı olup tüm avcıların efendisidir.
Henten Karube Binkigi’nin kızı, Marain Jagu’nun kız kardeşidir.
Heyvoso Fon halkının inanışında bir gökyüzü tanrısı olup, Mavu-Lisa’nın oğludur.
Hinegba, İhinegba Nijerya’da yaşayan İgbira halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup güneş ve yağmurun kaynağıdır.
Holavaka Etiyopya halkının inanışında tanrıalrın haberci kuşunun adıdır.
Honsi, Honsu Dahomey efsanelerinde bahsi geçen ikiz kardeşlerin adıdır.
Hunsi Kuzey Dahomey’de yaşayan Fon halkının inanışında bir dini ayin başlatma amacıyla verilen emir cümlesidir. Köleler vasıtasıyla Haiti’ye de taşınmışsa da orada (Hu ‘tanrı’ + si ‘karı, eş’) daha çok bir tanrının Afrika kökenli olduğuna işaret etmek için kullanılır.
Huntin Güney Afrika’da yaşayan Khosa halkının inanışında bir ağaç ruhunun adıdır.
Huve Güney Afrika’da yaşayan Buşmen halkının inanışında en önemli tanrının adıdır.
İbini Okrabi İgbo halkının inanışında güçlü bir ruhun adıdır.
İbissa Şayto Etiyopya halkının inanışında bir ateş ruhunun adıdır.
İbo-Osun Yoruba tanrıçası Osun onuruna her yıl düzenlenen bir festivalin adıdır.
İfa, İfe Yoruba halkının inanışında ilahi bir kültün adı olup güneybatı Nijerya’da bulunan İfe kenti ile ilgili olmalıdır. Kehanete dayanan Yoruba dini İfe’de ortaya çıktıktan sonra diğer kent devletlerine dağılmıştır. İfe kelimesi aynı zamada ‘yeryüzü’ anlamına gelmektedir.
İkenga Niyerya’da yaşayan İbo halkının inanışında çocukların koruyucusu olduğuna inanılan küçük heykellerin adıdır.
İllalei, Vak Etiyopya’da yaşayan Burji-Konso halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup ‘insanların babası’ olarak da tanımlanır.
İlyuba Tanzanya’da yaşayan Pimbve halkının inanışında yeryüzünü yaratan güneş tanrısının adıdır.
İmilozi Güney Afrika’da yaşayan Zulu halkının inanışında ıslık çalarak insanlarla haberleşen ataların kutsal ruhlarına verilen isimdir.
İndaji Avını ıslık çalarak yanına çağıran Nijeryalı efsanevi bir avcının adıdır. Avladığı 3 antilop şekil değiştirip aslana dönüşerek saldırıya geçince o da kendisini ağaca dönüştürmüştür.
İnkosazana Güney Afrika’da yaşayan Zulu halkının inanışında bahar mevsiminde saygı gösterilip mısırların büyümesini sağlayan tarım tanrıçasının adıdır.
İnsan Yiyen Ağaç Carl Liche’nin Madagaskar’da Mkodo halkına zarar verdiğini rapor ettiği efsanevi bir ağacın adı olup, benzer hikâyelere Orta ve Güney Amerikalı seyyahların notlarında da rastlanmıştır (Michell 2000; Osborn, Chase Salmon, 1925. Madagascar, Land of the Maneating Tree).
İntulo Güney Afrika’da yaşayan Zulu halkının inanışında insani özellikler taşıyan kertenkele formunda bir yaratığın adıdır.
İnyana Güney Afrika’da yaşayan Zulu halkının inanışında atalara ait ruhların adıdır.
İrke Songhai halkının inanışında bir tanrının adıdır
İro Yoruna halkının inanışında beş parmaklı bir tavuğun adı olup, yaratılışın sembolüdür.
İsa Niger nehri tanrıçasının adıdır.
- Şiva’nın görünümlerinden birisi olup, 11 rudradan birisi ve dünyanın kuzeydoğu köşesinin bekçisidir.
İsa Bere Ziger nehrinin tüm suyunu yutan bir ejderhanın adı olup, 800 yıllık bir mücadeleden sonra Samba tarafından öldürülmüş ve nehir yeniden akmaya başlamıştır.
İtan Yoruba halkının inanışında sözlü gelenekle aktarılan efsanelerin adıdır.
İtoli İtonde’ye tüm dileklerini gerçekleştirmesine yardım eden bir zil veren vızıldayan bir kuşun adıdır.
İtonde Zaire halkının inanışında avcıların koruyucu olan ölüm tanrısının adı olup, Lonkundo ile İlankaka’nın oğludur.
İyalorişa Bir Yoruba rahibesinin adıdır.
Jata Zührevi hastalıklar ve deliliğe sebep olan bir ruhun adıdır.
Jok, Djok, Jok Odudu Uganda ve Zaire’de yaşayan Alur halkının yağmura ihtiyacı olduğunda siyah bir keçi kurban ettikleri tanrının adı olup, ‘yaratıcı’ anlamına gelmektedir. Bkz. Juok
Juju Nijerya halkının inanışında bir rahip kralın adıdır.
Juok, Jok, Juong, Dyok Güney Sudan’da yaşayan antik Nilote halkının inanışında tüm canlıların kaderine hükmeden yaratıcı tanrının adıdır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009