Türk Mitolojisi Sözlüğü – B – Ç
Aşağıda yer alan Türk Mitolojisi Sözlüğü başlıklı alfabetik çalışmada İslam öncesi Türk halklarının inanışında yer alan doğaüstü varlık, tanrı, tanrıça isimleri verilmiştir.
Baay Bayanay Yakut halkının inanışında avcıların koruyucusu, bedeni beyaz tüylerle kaplı yaşlı bir insan görünümünde olan bir orman ruhunun adıdır.
Baba 1. Koruyucu ruh ve evliyalar için kullanılan genel tabirdir.
- Macar halkının inanışında cadı benzeri bir perinin adıdır.
Bağ İyesi Ürünün bereketli olmasını sağlayan koruyucu ruhtur. Bkz. İye
Balagan Yakut halkının inanışında evin koruyucu ruhun adıdır.
Balbal 1. Ölü savaşçıların mezarına öldürdüğü her düşman için ayrı bir tane dikilen taşların/yontulmuş ağaç parçalarının adıdır.
- Trabzon ili, Çarşıbaşı ilçesinde, evliya olduğuna inanılıp, ziyaret edilen bir kişinin ve mezarının bulunduğu mevkinin adı olup, ayın ilk ve ikinci çarşamba günleri ziyaret edilmesinin, mezarın çevresinde bulunan yedi ayrı kaynaktan çıkan sudan içilmesinin çocuğu olmayanlara, çocuğunda gelişim bozukluğu olanlara şifa getireceğine inanılmaktadır.
Balıg Orhun yazıtlarında ‘kent, başkent, kale’ anlamına gelecek şekilde geçen bir terimdir.
Başbuğ Birden fazla birliğe (buğ) komuta eden komutan anlamında kullanılan askeri bir unvanın adıdır.
Bay Gözle görülebilen nesne veya ruhani varlıklara, kutsallık anlamı katan ‘ulu’ anlamı veren bir ön ek olarak bilinmektedir.
Bay Ana Bkz. Bayana
Bay Terek, Şaman Ağacı, Tamir Terek Dünyanın tam orta yerinde yer alan ve kökleri yeraltının derinliklerine, dalları gökyüzüne yükselen, dolayısıyla yeraltı, yer ve göğü birbirine bağlayan ağacın adıdır. Şamanist inanışta özellikle ‘kayın’ ağacı kutsal sayılır ve şaman ayinlerinde, doğum, düğün gibi kutlamalarda önemli bir sembol olarak varlığına rastlanır. Bir ihtimali ise ibadet ve saygı ifadesi olarak değil bölgenin ruhunu bağlamak amacıyla yapılmaktadır. Çünkü aynı gelenek bir ağaca bir bez ya da iplik bağlamak şeklinde de uygulanmaktadır.
Bkz. Dünya ağacı
Bayana, Payana Altay Türkleri’nin inanışında dünyaya yeni gelen çocukların koruyucu tanrısının adıdır.
Bayanay Yakut inancında ormanda yaşayan hayvanların sahibi ve avcıların koruyucu ruhunun adıdır.
Bayat Tanrı için kullanılan kelimelerden birisidir. Kaşgari’ye göre (Kutadgu Bilig) aynı zamanda Oğuzların Dört bozok kolundan ve yirmi dört boyundan birisinin adıdır.
Bayındır Han Dede korkut Kitabı’nda Oğuz ilinin tartışmasız efendisi, Hanların hanı sayılan efsanevi karakterin adıdır. Dirse Han’ın oğlu Boğaç Han’ın mertliğini ona beylik vererek ödüllendirmiştir.
Baylu gün, Bay gün Kutsal addedilen ve bazı yasaklara uyulması gereken günler için kullanılan bir terimdir.
Bayrım Biyçe Hıristiyan Karaçay-Balkar Türklerinin Meryem Ana için kullandıkları isim olup muhtemelen Hıristiyanlık öncesi bir dişi tanrıça motifinin devamıdır.
Bengisu Bkz. Ab-ı Hayat
Bey Önceleri dinsel ayinlerin uygulayıcısı kâhin/şaman iken zamanla ‘kabile lideri, efendi’ anlamı kazanmıştır. Muhtemelen Bay ‘Tanrı’ kelimesiyle ilişkili olup beyliğin Türklerde Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak görülmesi sebebiyle böyle bir anlam değişmesi ortaya çıkmış olabilir.
Bey Böyrek Hikâyesi Dede Korkut Kitabı’nda ‘Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek’ ve ‘İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü’ öykülerinin kahramanı Oğuz beyi Bamsı Beyrek’in maceralarının adıdır. Bamsı Beyrek, on altı yıl Bayburt Kalesi’nde hapiste kalınca öldüğünü sanılır ve beşik kertmesi Banı Çiçek başkasıyla evlendirilmek istenir. Kaleden kaçıp obasına gezgin aşık kılığında dönüp, rakibini yener ve kimliğini açıklayarak, sevdiği kadınla evlenir.
Biçura Kazak, Tatar ve Başkurd halklarının inanışında ev halkına musallat olan şeytani ruhlara verilen isimdir. Tatar folklorunda kısa boylu kadın görünümünde tasvir edilir, ev sahibi tarafından beslenilirse ev işlerine yardım eder aksi taktirde evde kargaşa yaratarak ev halkının evi terk etmesine sebep olurlardı.
Boğa Güreşi Dede Korkut Kitabı’nda Boğaç Han hikâyesinde genç ve güçlü boğalarla Oğuz yiğitlerinin gösteri amaçlı dövüştüğü anlatılmaktadır. Boğa’nın öldürülüp kurban edilmesiyle sona eren bu gelenek Mithra dini ritüelleriyle benzerlik göstermektedir.
Boğaç Han Dede Korkut Kitabı’nda Dirse Han’ın oğlu gücü ve mertliğiyle tanınan oğlunun adıdır. Boğa güreşi sırasında bir sarı boğanın alnının ortasına yumruk atarak öldürüp gücünü ispatlayınca adı Dede Korkut tarafından Boğaç olarak konulmuştur. Babası Dirse Han’ın 40 adamına yüz vermeyip arası açılınca, Boğaç han’ın arkasından dedikodu yapmışlar ve babasının tahtına göz diktiğini onu öldüreceğine inandırmışlardı. Yalanlara inanan Dirse Han bir av sırasında oğlunu okla vurmuştu. Boğaç Han’ın tazıları yaralanan efendilerinin yanına leşçi hayvanları yaklaştırmadan efendilerini beklemişler, oğlunu arayıp bulan anası da Boğaç’ı 40 günde iyileştirmeyi başarmıştı. İntikam için dönen Boğaç Han kendine sadık 40 yiğitle babasını kandıran 40 namerdin üzerine yürüyüp haklarından gelmiş, durumu öğrenen Bayındır Han tarafından kendisine beylik verilmiştir.
Bourma Lattay Yakut halkının inanışında insanlara salgın hastalık getiren kötü bir ruhun adıdır.
Boynuzlu Başlık Şamanların hatta İslam sonrasında bazı Türkmen tarikatlarında şeyh ve müritlerin başlarına taktığı sembolik boynuzların gökteki tanrılara ait bir sembol olduğu sanılmaktadır.
Boyu bir karış sakalı yedi/iki karış Azeri ve Anadolu Türklerinin inanışında sakalının her bir teli ok olan, kısa boylu bir cinin adı olup evdeki ocak ateşinin koruyucusudur. Sibirya Tatarlarındaki Kaldazın karakteriyle benzerdir.
Bozkurt Göktürklerin atası olduğuna inanılıp, kutsal sayılan, mitolojik ata ve yol gösterici olduğuna inanılan efsanevi varlığın adıdır. İnanışa göre Türk ırkı düşmanlarınca yok edilmek istenmiş ve bir saldırıda tek bir erkek çocuk sağ kalabilmiştir. Bu çocuk Asena adlı bir dişi kurt tarafından büyütülmüş, çocuktan hamile kalan kurttan doğan çocuklar Türklerin atalarını oluşturmuştur.
Bozoklar, Pozuhlar Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati’t Türk adlı yapıtında Oğuz’un, uzaydan gelen kadından doğan üç oğlunun (Gün Han, Ay Han, Uldız/Yıldız Han) her birinin dörder oğlu olmuş ve bu çocuklardan gelen nesil/kabileler Bozok olarak adlandırılmıştır.
Bunlar:
Gün Han’ın oğulları: Kayı, Bayat, Alkaravlı, Kara avul
Ay Han’ın oğulları: Yazır, Doğar, Dodurğa, Ya-parlı
Ulduz Han’ın oğulları: Avşar, Kızık, Begdili, Karkın
Bkz. Üç oklar
Bumçak Yakut halkının inanışında Gök tanrının iki yardımcısından birisinin adıdır.
Buor-Kut Yakut halkının inanışında 3 ruhtan birisi olan yeryüzü ruhunun adıdır.
Bura Dohsun Yakut halkının inanışında Abaası adlı şeytanın soyundan geldiğine inanılan, yeraltı dünyasının ‘Nes Ütügen’ adlı bölümünde yaşayan ateş kökenli bir iblisin adıdır.
Burh, Burkut Türkmen ve Kazak halklarının inanışında elindeki asasıyla bulutları hareket ettiren, şimşek çaktıran gök tanrının adıdır. İslam’ın kabulünün ardından Burkut Baba adıyla Türkmen folklorunda varlığını sürdürmüştür. Burkut Baba, ölülerin canlarını Azrail’in elinden alabilecek kudrete sahip olup efsanevi ilk şamanla özdeşleştirilmiştir.
Burla Hatun Dede Korkut Kitabı’nda Oğuz Beyi Salur Kazan’ın eşi Uruz’un anasıdır.
Buta Şamanlar ve aşıkların bazen doğuştan bazen de sonradan sahip olduğu ‘Tanrı Vergisi’ yeteneklere verilen isimdir. Aşık, şaman ya da bir kahramana buta verilmesi sırasında butanın etkisiyle hastalanması, kendinden geçmesi hatta ağzının köpürmesi destanlarda sık rastlanılan motiflerdir.
Buyurukçı Tatar halkının inanışında kader tanrısının adıdır.
Buzul Toyun Gök tanrının yardımcılarından birisinin adıdır (diğeri: Bumçak)
Büğdüz Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati’t Türk adlı eserinde 24 Oğuz boyundan Üçoklardan Denizhan kolundan birisi olarak bahsettiği kavmin adıdır.
Calın Doğu Sibirya’da yaşayan Saka halkının yeryüzü tanrıçası için düzenlediği dini törenin adıdır. Dünya ağacını temsil eden bir ağacın altında yer kazılarak üç direk çakılır. Direklerin çevresine beyaz kabuklu toz ağacından dallar bastırılıp, dallara siyah ve beyaz yünden örülmüş ipler gerilir, iplerin üzerine at kılı ve bez parçaları asılarak yer tanrıçası temsil edilir. Şaman ellerinde toz ağacı taşıyan dokuz kız ve dokuz erkek çocuğuyla birlikte dans eder ve yer tanrıçasından (Ulu Ana) calın yani cinsel güç ister, bu sırada at gibi kişner. Töreni seyreden kadınlar şamanın üzerine atlar ve sevişir gibi yaparlar ve aynı at kişnemesi seslerini çıkarırlar hatta üzerindeki elbiseleri şamana fırlatırlar. Erkekler şamanı kadınların elinden kurtararak, şamanın töreni bitirmesini yani toprak tanrıçasından aldığı calını töreni seyreden, erkek kadın hatta hayvanlara dağıtmasını sağlarlar. Calın törenleri topluluğun nüfusunun artmasını sağlamak amacıyla yapılmaktadır.
Cayık Altay Türklerinin inanışında evrenin yaratılışında pay sahibi olan tufan tanrısının adıdır.
Cılkha Yakut halkının inanışında doğumun koruyucusu olup, doğan çocuğun kaderini belirleyen iyi ruhlardan (Ayığı) birisinin adıdır.
Cırtdan Azeri halkının inanışında ateş tanrısının kişileştirilmiş hali olup, Türkmen masallarında ‘Kalça Patır’ (Kel Kahraman), Tuva hikâyelerinde ise ‘Baldır Beejek’ adıyla bilinen masal kahramanlarıyla ilişkili olmalıdır.
Ciğı Savaşçılara muharebe esnasında yardım eden savaş cinlerinin adıdır.
Çak Çulım halkının inanışında Ulu Çak adlı on iki başlı şeytani varlık tarafından yönetilen ve şamanların koruyucu varlıkları olan ruhların adıdır.
Çavuldur Üçokların Gök Han kolundan bir Oğuz boyunun adı olup, büyük bölümü 10. yüzyılda Mangışak yarımadasına yerleşmiştir.
Çay Ninesi Azeri halkının inanışında dere ve çaylarda yaşayan yaşlı kadın görünümünde bir ruhun adı olup, köprüden geçerken suya bakan insanların başını döndürerek suya düşüp boğulmalarını sağlar. Sibirya Tatarları’nda ‘Su anası’, Kumık ve Karaçaylarda ‘Suv anası’ adlarıyla bilinir.
Çeek Imay Hakaz halkının inanışında aç gözlü, doymak bilmeyen bir ruhun adı olup, karnı doyurulmazsa evin çocuğunu koruma görevini yerine getirmeyeceğine inanılırdı. Türk mitolojisinde açgözlülük yer tanrıçası Ulu Ana’nın özelliklerinden birisidir.
Çepni 24 Oğuz kabilesinden birisinin adı olup Üçoklardan Gök Han’ın soyundan gelmektedirler.
Çıyırdı Manas’ın anası ve Kanıkey Hatun’un kayınvalidesidir.
Çike, Çike Suhal Çuvaş halkının inanışında iki karış boyunda yaşlı insan görünümünde bir varlığın adı olup ‘boyu bir karış sakalı iki karış’ karakterinin bir varyantıdır. Yanına gelenlere destan anlattırıp, şarkılar söyletir.
Çiltan, Çiltanlar Şamanist gelenekte dünyayı idare eden, insanları koruyan ruhların genel adı olup Anadolu Türklerinde rastlanılan ‘Kırklar’ inancıyla benzerlik gösterir.
Çor Altay Türklerinin inanışında kötü ruhların adıdır.
Çorabaş Altay Türkleri’nin inanışında Çorların liderinin adı olup seksek koyun postundan dikilmiş başlığı ve doksan koyun postundan dikilmiş ceketi vardır.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları, Ankara, 2009
Ayrıca Bkz. Türk Mitolojisi Sözlüğü A