Hristiyan Terimleri Sözlüğü, Hristiyanlık Kavramları Sözlüğü F- H
Aşağıdaki küçük sözlük Hristiyan Terimleri Sözlüğü, Hristiyanlık Kavramları Sözlüğü, Hıristiyan teoloji terimleri sözlüğü hatta Hristiyan Mitolojisi Sözlüğü olarak tanımlanabilenecek özet ve yüzeysel açıklamalar içeren alfabetik bir çalışmanın F ve H harfleriyle başlayan terimlerini içermektedir.
Feria Roma Katolik Kilisesinde festival günü olmayan çalışma günlerine verilen isimdir.
Fiat lux Eski Ahit’in Yaratılış bölümünde geçen (1:3), Tanrı’nın ışığın yaratışını tanımlayan Latince cümle olup ‘ışık olsun’ anlamına gelmektedir. Kelimenin Yunancası ‘phenetheto photos’, İbranicesi ‘yhiy ovr’dur.
Flagellanti 13. Yüzyılda İtalya’da kurulan ve müritlerin kendilerini kamçılamakla Hz. İsa’nın acılarını paylaşarak Tanrıya yakınlaşacaklarına inanan bir tarikatın adıdır.
Francesco 1. MS 1416-1507. Et ve süt ürünlerini tüketmeyi yasaklayan Minim çileci tarikatının kurucusunun adı olup 1519 yılında aziz ilan edilmiştir. Katolik kilisesince her yıl 2 Nisan günü adına yortu düzenlenmektedir.
- MS 1181-1226. Fransisken tarikatının kurucusu olup, 15 Haziran 1228’de azizler listesine kabul edilmiştir. Katolik kilisesinde her yıl 4 Ekim günü adına yortu düzenlenmektedir.
Fransiskenler Aziz Francesco tarafından 13. yüzyılda kurulan, yoksulluğu ve gezgin dilenciliği ön plana çıkaran tarikatın adıdır. Fransiskenler üç gruba ayrılmaktadır:
- Capuccinler
- Cenventualiler
- Gerçek Fransiskenler
Fursey, Aziz Fursey MS 567-657. Ortaçağ Avrupa’sında Hıristiyanlığı yaymaya çalışan İrlandalı keşişin adı olup yortu günü 16 Ocaktır.
Gabriel Hıristiyan teolojisinde Hz. İsa’nın yeniden vücut bulmasını ilan edecek başmelek ve tanrının habercisidir (Danyal 8: 16-27) adıdır. Zekeriya’ya oğlu olacak Vaftizci Yahya’yı, Hz. Meryem’e Hz. İsa’yı doğuracağını haber veren melek olup yortu günü 24 Mart tarihidir.
İslam inancında ise Cebrail adıyla bilinip Hz. Muhammed’e Kur’ân-ı Kerim-i getiren melektir. Yahudi apokaliptik geleneğinde ise öç ve ölüm meleği olarak kabul edilmektedir.
Galero Roma Katolik Kilisesinde din adamlarının giydiği geniş kenarlı bir şapka türünün adıdır. Geleneğe göre Papa, yeni atanan kardinallere dini konsilin önünde kırmızı renkli bir galero takmaktadır.
Gallikanizm Papalığın yetkilerinin sınırlandırılmasını savunan dini ve siyasi akımın adı olup 19. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkmıştır.
Gayanitler 6. Yüzyılda İskenderiye patriği Gayanos tarafından kurulan bir tarikatın adı olup Hz. İsa’nın çektiği acıları inkâr etmişlerdir.
Gemmata Haçı Hz. İsa, 12 havarisi ve yeniden dirilişin sembolü olan, üzeri 13 değerli taşla süslü, kenarları çatal formunda biten haç figürüdür.
< Latince gemma ‘mücevher’
Gethsemane, Getsameni Bahçesi Jerusalem (Kudüs) yakınlarında bulunan Zeytin dağında küçük bir zeytinliğin adı olup Hz. İsa çarmıha gerilmeden önceki gece (Matta 26: 36) burada dua etmiştir.
< İbranice Gat şemanim ‘zeytin presi’
Gisant Ölen kişinin yatar vaziyette tasvir edildiği ve mezar süslemesi için kullanılan bir heykel türüdür.
Globus Cruciger Tepesinde haç figürü (Latince cruciger) bulunan bir küre (Latince globus) olup Ortaçağ boyunca sikkeler, ikonografi ve hükümdar kıyafetlerinde yetki ve otoritenin sembolü olarak yer almıştır. Tanrının (haç) dünya üzerindeki (küre) hâkimiyetini sembolize eden globus cruciger ilk olarak Bizans imparatoru II. Theodosius tarafından MS 423 yılında kullanılmıştır.
Gnostik, Gnostizm Greko-Romen dünyada en parlak dönemini MS 2.-3. yüzyıllarda yaşamış ezoterik dini akımlar için kullanılan genel terimdir. Yeni Platonculuk, Hıristiyanlık ve Asya’ya özgü inançların sentezi olan gnostik dinler birbirinden farklı inançlara sahip olmakla birlikte Ortodoks Hıristiyanlığı reddetmişler ve zamanla sapkın ilan edilip Kilise tarafından cezalandırılmışlardır. İnsanın doğuştan iyi olduğuna inanıp, insan doğasını çözümlemeye çalışan Gnostik akımlar günümüzde Farmasonlar, Gülhaçlılar ve Kabalacılar gibi çeşitli ezoterik topluluklar tarafından yaşatılmaktadır.
Gnostikler, insan benliği ile Tanrı’nın aynı özden oluştuğuna, kötü ruhlarla dolu dünyanın iyi bir Tanrı tarafından yaratılmadığına inanmaktadır.
Golgotha Hz. İsa’nın (Jesus Christ) Kudüs’te çarmıha gerildiği mevkinin adı olup, daha önce idam edilenlerin iskeletlerinin çevrede bulunmasından olacak İbranice ‘kafatası’ anlamına gelmektedir.
Gottesfreunde 14. yüzyılda İsviçre’de gelişip Belçika’ya dek yayılan Katolik kilisesindeki yozlaşmaya karşı çıkan dini bir akımın adı olup, Reform hareketinin öncüsü olmuştur.
Almanca ‘Tanrı’nın dostları’ anlamına gelmektedir.
Gökyüzü [Hıristiyanlık, Yahudilik] Tanrı ve meleklerin yaşam alanıdır.
Görres, Johann Jakob Görres 1776-1848. Hıristiyan tasavvufu hakkında 9 ciltlik çok kapsamlı bir kitap hazırlamış tarih profesörünün adıdır.
Grail, Graal, Gral, Kutsal Kâse Ortaçağ Avrupa’sında Hz. İsa’nın son akşam yemeğinde şarap içtiği ve ölümünden sonra akan kanının Aramatyalı Yusuf tarafından içinde toplandığı efsanevi kasenin adı olup, tabiatüstü güçlere sahip olduğuna inanılmaktaydı. Efsaneye göre Grail kâsesi, Büyük Britanya’ya getirilerek saklanmış, bir şatoda şifasız bir yaradan muzdarip Balıkçı Kral adlı bir muhafız tarafından korunmaktaydı. 12. yüzyılda Chrétien de Troyes tarafından yazılan ve şövalye Percival’in maceralarını konu alan ‘Le Conte du Graal’ adlı dini hikâyede ilk olarak Hıristiyanlıkla özdeşleştirilmiştir. Kutsal Kâse’nin aranması Kral Arthur ve Yuvarlak Masa şövalyelerinin başlıca uğraşıyken, Tapınak Şövalyeleri’nin Grail’i koruduğu iddia edilmektedir. Hıristiyan sembolizminde ise kasenin aranması motifi gerçekte kişinin nefsine karşı verdiği mücadeleyi, kabın elde edilmesi ise aydınlanmayı sembolize etmektedir.
Gregorios, Aziz Gregorios 1. MS 213 Neokaiseria (Niksar)-270. Thamaturgos ‘mucize yaratan’ lakaplı bir din adamının adı olup, hukuk eğitimi gördükten sonra Hıristiyanlığı kabul edip yaymaya çalışmış, Decius’un kıyımı sırasında cemaatiyle dağlara kaçmış, resmi üçlemenin savunucusu olmuştur. Yortu günü 17 Kasım’dır.
- MS 330 (Kapadokya)-389. Üçleme öğretisini savunan kilise babalarından birisi olup yortu günü 25-30 Ocak (Doğu Kilisesi) ve 2 Ocak’tır (Batı Kilisesi)
Gregoryen Takvimi Batı dünyasında yaygın olarak kullanılmakta olup Jülyen takvimin değiştirilmiş halidir. Napolili doktor Aloysius Lilius tarafından önerilmiş ve Papa XIII. Gregorius tarafından kullanımına karar verildiğinden 24 Şubat 1582’de Papa’nın adıyla kullanımına başlanmıştır.
Çeşitli ülkelerde kabul tarihi:
1582: İtalya, İspanya, Fransa, Lüksemburg, Savoy, Hollanda (Katolikler)
1583: Avusturya, İsviçre (Katolik), Almanya
1584: Bohemya, Moravia (Çek)
1586: Polonya
1587: Macaristan
1610: Prusya
1648: Alsace
1682: Strazburg
1700: Almanya (Protestan), İsviçre, Hollanda, Norveç, Danimarka
1752: Britanya
1753: İsveç, Finlandiya
1760: Lorraine
1811: Grison kantonu (İsviçre)
1867: Alaska (Rusya)
1873: Japonya
1875: Mısır
1912: Çin, Arnavutluk
1915: Litvanya, Letonya
1916: Bulgaristan
1918: Rusya, Estonya
1919: Romanya, Yugoslavya
1922: Sovyetler Birliği
1923: Yunanistan
1926: Türkiye
Gregoryen takvimde yılın ayları:
- Ocak (31 gün)
- Şubat (28-29 gün)
- Mart (31 gün)
- Nisan (30 gün)
- Mayıs (31 gün)
- Haziran (30 gün)
- Temmuz (31 gün)
- Ağustos (31 gün)
- Eylül (30 gün)
- Ekim (31 gün)
- Kasım (30 gün)
- Aralık (31 gün)
Günah Âdem ile Havva’nın Tanrıya başkaldırması (Tekvin 3: 1-7) sonucu, insanın Tanrı buyruklarını yerine getirememe durumunun adıdır.
Günah Çıkarma Tövbe etmek isteyen Hıristiyanların bir din adamının önünde (genellikle özel bir günah çıkarma hücresinde) günahlarını itiraf edip Tanrı’dan af dilemesi işinin adıdır. 13. yüzyılda Latran komisyonunca alınan bir karara göre yılda bir kez günah çıkarmak her Hıristiyan’a zorunlu kılınmıştır.
Güneş Meryem Ana ile İsa peygamberin sembolüdür.
Güney Kraliçesi Hz. Süleyman’ı ziyaret eden Şeba kraliçesinin adı olup, Eski Ahit’in yanı sıra Yeni Ahit’te de (1. Krallar 10:1) geçmektedir.
Habil Eski Ahit’te, Âdem ile Havva’nın ilk erkek çocuğudur ve çobanlık yapmaktadır. Tevrat’ta yaradılışın anlatıldığı bölümde (Tekvin 4: 1-9) çiftçi olan ağabeyi Kabil (Kain) tarafından öldürüldüğü yazılıdır. Habil koyun sürüsünün ilk doğanlarından, Kabil ise toprağın ürününden Tanrıya sunarlar ama Tanrı Kabil’in teklifini geri çevirir. Kabil, öfke ve kıskançlıkla kardeşini öldürünce, Tanrı tarafından yaşadığı topraktan kovularak serseri ve sürgün olarak yaşamaya mahkûm edilir.
Haç Hz. İsa’nın çarmıha gerilerek ölümünün sembolize edilmiş formu (Crucifix) ve Hıristiyanlığın sembolüdür. Birbirini dik kesen iki ahşap çubuktan meydana gelen haç ilk zamanlar din şehitlerinin mezarlarını süslemek amacıyla kullanılırken zamanla tüm Hıristiyan mezarlarından kullanılan bir sembol olmuştur.
Haç Çıkarmak Hıristiyanların kendilerini ya da başkalarını kutsamak amacıyla sıkıntılı anlarında, dualardan önce ya da sonra elle yaptıkları sembolik hareketin adıdır.
Çeşitli mezheplerde farklı haç çıkarma şekilleri olmakla birlikte en bilinenleri Katoliklerin el açıkken Hz. İsa’nın yaralarını simgeleyen alın, göğüs ve soldan sağa iki omuza değidirilmesi ya da iki parmağın alın, dudaklar ve göğse değdirilmesidir. Rum Ortodokslar ise ellerini önce sağ sonra sol omuza götürmektedir. Protestanlar ise haç çıkarmamaktadır.
Bkz. Suya Haç Atıp Çıkarma
Haçlı Seferleri Avrupalı Hıristiyanların kutsal kabul ettikleri Kudüs ve civarını Müslümanlardan geri almak amacıyla 11-13. yüzyıllar arasında düzenledikleri sekiz büyük askeri seferin adıdır.
Bkz. Çocuk Haçlı Seferi
Hâle Hıristiyan sanatında kutsal kişilerin başını çevreler şekilde tasvir edilen ışık halkasının adı olup, kökeni güneş tanrısı Helios’un -daha sonraları Roma İmparatorlarına da yakıştırılan- güneş ışığı saçan tacından kök almaktadır.
Harun’un Yılanı Eski Ahit’te (Çıkış vii. 10-12) küçük güçleri yutan bir varlık olarak geçmekte, Hıristiyan kozmolojisinde aynı anlamda deyim olarak kullanılmaktadır.
Havari Hz. İsa’nın öğretisini yaymak ile görevlendirdiği 12 yardımcısının adı olup Arapça ‘yardımcı’ anlamındadır.
İsa’nın 12 havarîsi:
- Simun (Petrus)
- Andreas
- Yakup (Büyük)
- Yuhanna (Boanerces)
5.Filipus
- Bartolomeus
- Matta
- Tomas
- Yakup (Küçük)
- Gaygur Simden
- Yahuda (Teddeus)
- Yahuda İskaryot
Hesukhia 14. yüzyıl Anadolu’suna özgü Hıristiyan gizemci tarikatın adı olup, Yunanca ‘dinlenme’ anlamına gelmektedir.
Hexateuch İncil’in ilk altı kitabının adı olup bunlar. Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye, Yeşu.
High Cross, Kelt Haçı Breton Keltik bölgeleri ve İrlanda’da rastlanılan dairesel kaide üzerinde yer alan zengin süslemeli taş haç formunun adıdır. Manastırların statü sembolü olan Kelt Haçları 8. yüzyılda basit süslemeler içermekteyken 9. ve 10. yüzyıllarda Kitab-ı Mukaddes’ten tasvirleri içermiştir. 12. yüzyıldan sonra hiçbir örneğine rastlanmamıştır.
Bazı örnekler:
- Muiredach haçı (Monasterboice, County Louth)
- Saint Tola haçı (O’Dea Kalesi)
- Ahenny haçı
- Ardboe haçı
- Kuzey ve Güney haçları (Clonmacnoise)
- Kevin haçı (Glendalough)
- Üç haç (Kilkieran, County Tipperary)
- Doorty haçı (Kilfenora, County Clare)
Hirodes MÖ 40-4 tarihleri arasında Filistin’i Roma adına yöneten kişinin adı olup, ölümünün ardından krallığı üç oğlu (Hirodes Arhelas, Hirodes Antipa, Filipus) arasında paylaşılmıştır.
Hirodes Agripa I Hirodes’in torunlarından birisi olup, Filistin’in bazı bölümlerini yönetmiştir (MÖ 37-34).
Hirodes Agripa II Hirodes Agripa’nın oğlu olup, yönetimi babasından devralmış, Pavlus’un duruşmasında hazır bulunmuştur (Elçilerin İşleri 25: 13, 26: 32)
Hirodes Antipa Kardeşi Filipus’un karısı ile evlenebilmek için karısını boşayan, bu evliliğe karşı çıkan Yahya peygamberi öldürten ve İsa peygamberi yargılanması için Romalı yönetici Pontius Pilatus’a gönderen kişinin adıdır.
Hirodes Arhelas Matta İncili’nde (2: 22) bahsi geçen Yahudiye ile Samiriye’nin yöneticisinin adı olup, halkın şikayeti üzerine görevi bir Roma valisince devralınmıştır.
Hristiyanlık İsa’nın hayat ve öğretilerinden kaynağını alan, kutsal kitap olarak Kitab-ı Mukaddes’i tanıyan Ortadoğu kökenli tek tanrılı dinin adıdır. Yahudilerin uzun süredir beklediği kurtarıcı olduğunu iddia eden Nasıralı İsa’nın asıl adı İbranice Yeşua olup, Yunanca üzerinden Batı dillerine Jesus formunda girmiştir. İsevilik ve Nasranîlik olarak da bilinen İsa’nın öğretisi Yeni Ahit’te yetmiş civarında mesel ile açıklanmaya çalışılmıştır. İsa’nın günah işleyenleri aşağı görmeyen, insanların birbirlerini tüm benlikleriyle sevmelerini, tövbe ve iman etmeleri sayesinde kurtuluşa ulaşacaklarını ön gören öğretisinin temeli baba-oğul-kutsal ruh üçlemesidir. İsa’nın Roma İmparatoru Tiberius’un iktidarında, Filistin’de temelini attığı öğretisi ölümünden sonra başta Simon ve Patros olmak üzere havarileri çok sayıda Yahudi’yi İsa’ya inandırmıştır. Hıristiyan sözcüğü mesih kelimesinin Yunanca karşılığı olan Kristos kelimesiyle ilişkilidir. Mesih kelimesi ise İbranice “kutsal yağ ile ovulmuş” anlamında maşiah kelimesiyle ilişkili olup, tanrı tarafından görevlendirildiğine inanılan İsrail krallarının görevlerine başlamadan önce kutsal yağla mesh edilmelerine atfen İsa için de kullanılmıştır. İlk Hıristiyanlar gizlice buluşup inançlarını yaşatmaya çalışırken Tarsuslu (Aziz) Pavlus yeni inancı hem Yahudilere hem de Yahudi olmayanlara ulaştırma görevini üzerine almıştır. Roma topraklarında hızla yayılan Hıristiyanlık, Romalı yetkililerin şüphe ve baskısı altında uzun süre yaşadıktan sonra imparatorluğun resmi dini olmuştur. Yuhanna incilinin girişinden de (1:1–18) anlaşılabileceği gibi Hıristiyanlık Yahudi köklerine rağmen Yunan felsefesinden de önemli ölçüde etkilenmiştir.
Hozana, Hosanna Yeni Ahit’te İsa peygamberi selamlamak amacıyla kullanılan sözcük olup, Aramca ‘şimdi kurtar’ anlamına gelmektedir.
Hussitler Bohemyalı reformcu John Huss’un 1415 yılında ölümünün ardından takipçilerinin Roma ile bağlarını kopararak yaşattığı dini doktrinin adıdır. 1433 yılında ılımlı Utraquit ve radikal Taborit adlı iki gruba ayrılmışlardır.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009