Hazırlayan: Özhan Öztürk
Aztek Mitolojisi Sözlüğü adlı aşağıdaki kısa sözlük çalışmamda Aztek Mitolojisi, Aztek Dini, Aztek tanrı, tanrıça ve doğaüstü yaratıkları konulu K harfiyle başlayan maddeler alfabetik olarak sunulmuştur.
KAMAXTLİ MS 12.-13. yüzyıllarda Mexico civarında yaşamış Çiçimek kabilesinin yıldız tanrısı olmakla birlikte zamanla kültü yaygınlaşmış diğer Aztek kabilelerince de kabul görüp, savaşta ölen kahramanlara gökyüzünde liderlik eden savaş, av ve kader tanrısına dönüşmüştür. Kamaxtli zaman zaman Mixkoatl ile karıştırılmıştır.
KARTAL Tanrı Tonatiuh’un sembolüdür.
KENTZON TOTOÇTİN Sarhoş ve ahlaksızlıklarıyla tanınan bir grup tanrının adı olup, Aztek dilinde ‘dört yüz tavşan’ anlamına gelmekteydi.
KENTZONUİTZNAUA Güneş tanrısı Huitzilopokhtli’ye isyan eden güney yıldızı tanrılarının adıdır.
KHAKHALMEKA Kurban işlerinden sorumlu yüksek dereceli rahiplerin adı olup, evlenmeleri kesinlikle yasaktı. Manastır benzeri yapılarda yaşayan bu rahip sınıfı inisiye olurken khaikhiutzli adı verilen sunak taşı üzerinde penis, dil veya kulaklarını keserek kanlarını akıtmaktaydı.
KHALKHİUHTLİKUE Okyanus, göl ve derelerin koruyucu fırtına tanrıçası olup, adı
‘kıymetli yeşil hanım’ anlamına gelmektedir. Daha çok kadınlar tarafından tapınılıp, doğumun koruyucusu ve anaforların kişileştirilmiş formu kabul edilen tanrıça tüm su tanrıları gibi yılanlarla özdeşleştirilmiş, Akuekukyotikuati ve Azteklerin düşmanları Tlaxkalalar tarafından yağmur tanrısı Tlalok’un karısı anlamında Matlalkueitl olarak da adlandırılmıştır. Khalkhiuhtlikue, Fransisken misyoner Fray Bernardino de Sahagún’un (1499-1590) Yeni ispanya Genel Tarihi (Historia general de las cosas de Nueva España) adlı eserinde tanrıçanın su üzerinde yolculuk yapan tüm gemilerin kaderini elinde tutan girdap ve navigasyona hükmeden bir deniz tanrıçası olarak anılmıştır.
Aztekler Mexico körfezine Khalkhihuitlikue’nin Suyu anlamına gelen Khalkhiuhkueyekat adını vermişlerdir. Khalkhiuhtlikue, deniz salyangozu olarak tasvir edilen ay tanrısı Tekkiztekatl’ın genç ve güzel annesi olarak düşünülmekte etrafı kaynanadili kaktüsü meyveleri ile dolu bir nehir ve insan kalbi ile sembolize edilmekteydi. Aztek sanatında tanrıça mavi yeşil tüylerle süslenmiş taç ve elbise giyen, elinde bir su bitkisi taşıyan çıplak göğüslü kadın formunda tasvir edilmekteydi. Aztek “Beş Güneş” yaratılış efsanesinde Khalkhiuhtlikue mısır bitkisinin ilk kez ekildiği dördüncü güneş zamanında hüküm sürmüş durgun ve akan suların tanrıçası olup, dönemi büyük sel tufanı ile sona ererken insanlar balıklara dönüşmüş ardından bugünkü beşinci dönem başlamıştır. Khalkhiuhtlikue, Borgia (11,650), Borbonicus (5), Rios (17), Floransa (11) kodekslerinde anılmış olup, Tenokhtitlan ayin merkezinde çok sayıda heykel ve tasviri bulunmaktaydı.
KHALKHİUHTLATONAL Denizlerin koruyucusu kabul edilen bir su tanrısının adı olup, her 10.000 yılda bir seçtiği bir insana denizlere hükmetme gücü bağışlamaktaydı.
KHALKHİUTOTOLİN Salgın hastalıklarla ilişkilendirilen tanrısının adı “Yeşim taşı
hindisi” anlamına gelmekte, Tezkatlipoka’nın görünümlerinden birisi kabul edilmekteydi. Aztek takviminde Su ve Timsah arasında yer alan 13 günün efendisi olup, Xolotl ile Khantiko arasında yer almaktaydı.
KHİKOMEKOATL Mısırın kişileştirilmiş dişi formu olan tarım ve bereket tanrıçası olup adı “Yedi Yılan” anlamına gelmekteydi. Yağmur, tarım ve ateş tanrısı Tlalok’un ablası, Tezkatlipoka’nın karısı mısır tanrısı Kenteotl’un dişil eşdeğeri olan tanrıça, sembolü püsküllü mısır koçanı olduğundan saçlı anlamına gelen “Xilonen” adıyla da bilinmekteydi. Tanrıça genellikle mısır koçanları taşıyan genç bir kız, kucaklayarak ölüm getiren bir kadın ve güneşi kalkan gibi kullanan bir kadın formlarında tasvir edilmekteydi.
Tanrıça onuruna her biri mısır bitkisinin tarımı ile ilişkili birden çok festival düzenlenmekteydi. Her yıl 5 Nisan günü düzenlenen başka bir festivalde evler üzerlerine kan serpilmiş çiçeklerle süslenir, herkes tarlalara giderek mısır filizleri çiçeklerle süslenerek bereketli hasat için tanrıçaya yakarılırdı. Temmuz ayının ortasında rüzgârın yardımıyla mısır tozlaşma zamanı düzenlenmekte, kadınlar saçlarını serbest bırakır, hep birlikte mısır lapası yenilip neşeyle eğlenilirdi. Bu sırada tapınakta yüzü kırmızıya boyanmış bir köle kadın tüm gün ve gece boyunca dans ettirildikten sonra şafak vakti kalbi yerinden çıkarılarak kurban edilirdi.
Eylül ayında tanrıçaya benzetilen bir genç kız kafası kesilerek Khikomekoatl onuruna kurban edilmekte, kızın kanı saklanıp, yüzülen derisi rahiplerce giyilmekteydi.
KHİKOMOZTOK Tepanek ve Akolhua gibi Nahuatl dili konuşan halkların
söylencelerinde başlangıçta Xokhimilka, Tlahuika, Akolhua, Tlaxkalan, Tepaneka, Khalka ve Mexika adlı Aztek kabilelerin yaşadığı 7 mağaraya verilen isimdir. Bunlar Khikomoztok’tan çıkarak Meksika’nın kuzeyinde yer alan Aztlan veya Aztatlan olarak anılan bölgeye gelip, yerleşmişlerdir. Bir yoruma göre Azteklerin yeraltı dünyası Miktlan olduğu ve Kiçelerin Tulan Zuiva’sı ilişkili olduğu sanılan olan bu mağaralardan tekneler üzerinde Huitzilopokhtli’nın liderliğinde ayrılınmıştır.
KHİKONQUİAHUİTL Akşam yıldızı tanrısı Xolotl Huetzi onuruna düzenlenen festival sırasında bu tanrının kılığına sokulan kölelerin adıdır. Dominiken rahibi Fray Diego Durán’ın (1537–1588) Tanrılar ve Ayinleri adlı kitabına göre (1576) festival sırasında başka köleler de başka tanrıları taklit etmekteyse de festivalden sonra tümü kurban edilmekteydi.
KHİMALMAT Kiçe Mayalarının yaratılış söylencesini içeren Popol Vuh’a göre Vukub-Kaquix’in karısı ve Zipakna (heyelan) ile Kabraka’nın (Deprem) anasıdır.
KİHUAKOATL Bereket, doğum ve yeryüzü tanrıçası olup, adı “Yılan Kadın”
anlamına gelmekte ayrıca Quauhkiuatl (Kartal kadın), Yoakiuatl (Savaşçı Kadın) ve Tzitziminkiuatl (Şeytan Kadın) olarak da bilinmektedir. Kihuakoatl’ın Aztek uygarlığı öncesinde bir orman ruhu iken sonradan sürekli kurban isteyen korkunç bir savaş tanrıçasına dönüştüğü sanılmaktadır. Kihuakoatl özellikle ebeler ve ebelerce gerçekleştirilen ter banyoları ile ilişkilendirilmiş ve kimi zaman Quilaztli ile eşleştirilmiştir. Khalmeka halkı tarafından Kulhuakan kentinin koruyucu kabul edilen tanrıça Quetzalkoatl’a geçmişte yaşamış olanların kemiklerini kanla karıştırıp bugünkü insan ırkını yaratmasında yardım etmiştir. Tenokhtitlan’da içinde sürekli ateş yanan bir mağara tapınağı bulunan obsidyen kulaklıklar takan tanrıçanın kurbanları için istekli olduğu ağzı açık heykelleri yapılarak tasvir edilmiş olup, ona diğer tanrılara olduğundan daha çok kurban sunulmaktaydı.
Ayrıca Bkz. Koatlikue
KİHUATETEO Çocuk doğururken ölen tanrıça olup, adı “Kutsal Kadın” anlamına
gelmekte ayrıca Kiuapipiltin (Onurlu Kadın) olarak da bilinmektedir. Aztek inancında çocuk doğururken ölen kadınlar savaşta ölen savaşçılara eşit derecede saygı görmekte olup, ayrıca bunların ruhlarının yeryüzünde ağlayarak dolaştığına inanılmaktaydı. Kinkalko (Mısır Evi) adı verilen cennette yaşadığına inanılan Kihuateteolar 52 günde bir altın rengi kaşlı beyaz tenli varlıklar olarak bedenlenip insanlara görünmekteydi. Kimi söylencelerde kafataslarını ellerinde taşıyan, hayvan pençelerine sahip korkunç yaratıklar olarak tasvir edilen Kihuateteoların belirli günlerde Tamoankhan adı verilen Batı Cennetinden çıkarak hastalık getirip, çocuklarını kaçırmasından korkan insanlar, dörtyol ağızlarına inşa ettikleri tapınaklarda onurlarına kelebek şeklinde çörekler sunmakta, kelebek formuna bürünen Kihuateteolara yakalanmamaları için çocuklar evden dışarı çıkarılmamaktaydı.
Meksika folklorunda La Llorona (İnleme), Ağlayan Kadın ve Beyazlı Kadın adlarıyla bilinen düşşel yaratığın öncülünün Kihuateteo olduğu sanılmaktadır. Söylenceye göre Maria adında güzel bir kadın iki çocuğunu boğarak öldürmesinin ardından kendini nehre atarak intihar ettikten sonra Araf’ta kalmış, o günden sonra sonsuza kadar yeryüzünde dolaşarak çocuklarına ağıt yakmaya mahkûm edilen ruhu La Llorona olarak adlandırılmıştır. Fransisken rahip Bernardino de Sahagún (1499-1590) notlarında Aztek tanrıçası Kivakoatl (Khalmekakiuatl veya Tonantzin) ile Ağlayan Kadın söylenceleri arasındaki benzerliğe ilk dikkat çeken kişi olmuştur. ABD’nin güneybatı eyaletlerinde kaydedilen söylencelerde gece yarısı nehir veya göl kenarında yalnız başına yürüyen bir kadına rastlanıldığı peşinden gidenler tarafından asla yakalanamadığına dair pek çok söylence bulunmaktadır.
KİHUAKOATL Yeryüzü tanrıçası, doğumun ve kadınların koruyucusu olan bir ana tanrıça olup, adı “dişi yılan” anlamına gelmektedir. Quetzalkoatl’a ilk insanı yaratmasına yardım eden tanrıçanın kült merkezi Meksiko’da Tekskoko gölü civarında yer alan Kolhuakan’dı.
KİPAKTONAL Başlangıçtan beri var olan bir timsah tanrıçanın adı olup, iki tanrı tarafından parçalanan bedeninden hayat fışkırmış, gövdesinin üst kısmından gökyüzü, alt kısmından yeryüzü, gözleri ve ağzından mağaralar, pullu derisinden dağlar, alt derisinden otlar oluşmuştur.
KİPAKTLİ Evrenle birlikte başlangıçtan beri var olan bir deniz yaratığının adı olup, gece tanrısı Tezkatlipoka ayağını bu balık- timsah yaratığa kurban etmiştir.
KİTLALİNUKUE Bereket tanrıçası Omekihuatl veya İlamatekuhtli’nin adlarından birisidir.
KİTLALATONAK Yaratıcı tanrının olup, karısı Kitlalikue ile yıldızları da yaratmıştır.
KİTALİKUE Kitlalatonak’ın eşi olan yıldız tanrıçasının adı olup, eşiyle birlikte yıldızları yaratmıştır.
KİUKOATL Yeryüzü tanrıçasının adıdır.
KİUTEOTEO Yeryüzü tanrıçası Kiukoatl’ın korumasında yaşayan yeraltı ruhlarının adıdır.
KİVATATEO İnsanlara ıssız yollarda saldıran ve tanrılara hizmet ettiklerine inanılan vampirlere verilen isimdir. KOATLİKUE Bkz. Coatlicue
KOÇİMETL Ticaret tanrısının adıdır.
KOYOLXAUHQUİ Koatlikue ile Mixkoatl’ın kızı, Tezkatlipoka’nın kardeşi, Güney
Yıldız Tanrılarının (Kentzon Huitznahuas) lideri yeryüzü ve ay tanrıçası olup adı “Altın çanlar” anlamına gelmekteydi. Annesi Koatlikue’nin hamileliği tüm çocuklarını utandırmış, kadın tapınağı temizlerken birkaç sinekkuşunun tüyleri içine kaçınca kadının rahminden savaşçı Huitzilopokhtli dışarı çıkıp, Koyolxauhqui ile 400 kardeşini öldürmüştür. Acı içindeki annesi Koyolxauhqui’nin kesilen kafası gökyüzüne yerleştirerek geceleri parıldayan ayı oluşturmuştur
KÖPEK Ölen kralların ruhunun öteki dünyada yolunu bulmasına yardım etmesi için kırmızı bir köpek kurban edilmekteydi.
KSİUHKOATL Kuraklık veya yangın sonucu ölümün kişileştirilmiş sembolü kabul edilen ateş yılanının adıdır.
KURBAĞA Ana tanrıça Tlaltekuhti yarı insan yarı kurbağa formunda tasvir edilmekteydi.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016
Aztek Mitolojisi SözlüğüAztek Mitolojisi Sözlüğü A – İ Aztek Mitolojisi Sözlüğü M – Z Ayrıca Oku |