Karadeniz devletlerinin siyasi ve ekonomik ittifak oluşturması fikri ilk olarak 1920’lerin ortalarında ülkeleri Sovyet orduları tarafından işgal edilince yurtdışına kaçan bir grup muhalif aydından oluşan Prometheusçular tarafından Paris’te yayınlanan “Prométhée” dergisinde savunulmuştur. Prometheusçular, sadece kendi ülkelerinin kurtuluşunu ya da eski monarşik krallıkları savunan politikacı ya da milliyetçiler olmayıp, Sovyetler Birliği’nin parçalanması ve yeni küçük bağımsız devletler kurulması için de çaba harcıyorlardı.
Prométhée dergisinin ilk sayısı Kasım 1926’da Gürcü sürgün Georges Gvazava tarafından “Kafkas ve Ukrayna halklarının ulusal savunma organı” alt başlığıyla yayınlanmış olup, grubun ilgi alanı başlangıçta Kafkasya ve Ukrayna iken tüm ezilen Sovyet halklarını kapsamış, konferans ve sempozyumlar düzenlemiş, eski diplomat ve politikacılardan oluşan bir fikir topluluğu da kurarak yabancı hükümetler nezdinde lobi faaliyetlerine girişmiştir[1].
1. Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
25 Nisan 1992 tarihinde[2] Türkiye’nin liderliğinde 11 ülkenin katılımıyla İstanbul’da düzenlenen bir zirvede imzalan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (Organization of the Black Sea Economic Cooperation), Karadeniz’e çevre ülkelerin ekonomilerinin birbirlerini tamamlayıcı özelliklerinden yararlanılarak, ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik işbirliğini geliştirmeleri böylece Karadeniz Bölgesi’nin bir barış, işbirliği ve refah bölgesi haline gelmesini amaçlamaktadır.[3] Katılmak için Karadeniz’e sahili bulunma şartı gerekmeyen teşkilatta Arnavutluk, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna, Yunanistan kurucu üye olarak yer alırken Nisan 2004’de Sırbistan ve Karadağ’da eklenmiştir.
Teşkilat bilim-teknoloji, bankacılık-finans, istatistik, ekonomik bilgi değişimi, ulaştırma, ticaret- endüstri, iletişim, çevre koruma, turizm, tarım, hukuk, enerji konulu çalışma gruplarının faaliyetlerini yürütmektedir. Başlangıçta Türkiye ve Yunanistan dışındaki üyeleri eski Doğu Bloku ülkeleri ve Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri olduğundan bu ülkeler Batı ile ilişkiler kurmak için fırsat olarak görmüşler ve teşkilata büyük ilgi göstermişlerdir. 1990’lı yılların başında üretiminin büyük bölümü tüketim malları olup, üretiminin tamamını Avrupa ülkelerine ihraç etmekte zorlanan Türkiye ile Sosyalist rejim sürecince Batı tipi tüketim mallarından yoksun kalmış eski Sovyet ülkelerinin ihtiyaçları da örtüşmüştür. 1990’ların sonlarında NATO’nun ve Avrupa Birliği’nin doğuya doğru genişlemesi ve Rusya’nın içine kapanmasıyla etkinlik ve önemini yitiren Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Bulgaristan ve Romanya’nın AB ve NATO üyeliği, Avrupa’nın Rusya’ya enerji açısından bağımlılığı ve en önemlisi ABD’nin Karadeniz, Hazar ve Orta Asya’ya sızma planları yüzünden yeniden önem kazanmıştır.
2. Karadeniz Ortaklık ve Diyalog Forumu
Karadeniz Ortaklık ve Diyalog Forumu (Black Sea Forum for Partnership and Dialogue) ise Romanya’nın girişimleri sonucu ilk olarak 4-6 Haziran 2006’da Bükreş’te toplanmıştır. Türkiye`yi Devlet Bakanı Beşir Atalay’ın temsil ettiği foruma, Azerbaycan, Ermenistan, Moldova, Gürcistan ve Ukrayna Devlet Başkanları düzeyinde katılırken, Yunanistan Kamu Düzeni Bakanı, Bulgaristan da Başbakan Yardımcısı seviyesinde temsil edilmiş, bölge ülkeleri arasında açık bir diyalog ortamının yaratılmasını amaçlanmıştır.
ABD’nin, doğalgaz ve petrol transferi konusunda rekabet alanı olan Karadeniz’e, NATO’nun terör ve suçla mücadele gücünü yayma girişimini bölge ülkelerinin muhalefeti nedeniyle geri çekmesinin hemen ardından, Romanya, Karadeniz ülkelerinin maruz kaldığı uyuşturucu, insan ve silah kaçakçılığı gibi ortak sorunların ele alınacağı siyasi bir mekanizma oluşturmayı hedeflediğini söylemeyince Rusya[4] bahsi geçen forumu yeni bir Amerikan hamlesi olarak yorumlamıştır. Foruma gözlemci olarak katılan Türkiye adına bakan Atalay da, bölgenin sorunlarıyla ilgili esas platformun Türkiye’nin kurucusu olduğu Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) olduğunu, fakat Romen girişiminin KEİ’yi zayıflatmayacağını dile getirerek girişime temkinli yaklaşmıştır.
3. Karadeniz Komisyonu
Karadeniz bölgesini, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Yunanistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye ve Ukrayna’nın bütününden oluşan bölge olarak tanımlayan Karadeniz Komisyonu, Alman Bertelsmann Stiftung (Gütersloh), Yunan ICBSS (International Center for Black Sea Studies), Romen GMFUS BST (Black Sea Trust of German Marshall Fund of the US) ve Türk TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı) tarafından ortaklaşa geliştirilmiş ve Ocak 2009’da uygulamaya geçirilmiş bir sivil girişimidir. Karadeniz Komisyonu, 2009 yılı boyunca Karadeniz havzasının geleceği hakkında politika odaklı bir çalışma sürdürmüş ve çalışmasının sonuçlarını yayınladığı bir raporla uluslararası aktörlere sunmuş olup, kurumun bundan sonraki misyonu bölge ülkelerine Karadeniz havzası kapsamında politika önermek olarak tanımlamıştır.[5]
4. Diğer Kurumlar
6-7 Haziran 2001’de Yalta’da imzalanan GUAM Demokrasi ve Ekonomik Gelişme Teşkilatı (GUAM Organization for Democracy and Economic Development) Moldovya, Azerbaycan, Ukrayna’nın üye Türkiye’nin gözlemci olduğu, 2 Aralık 2005’te Kiev’de imzalanan Demokratik Seçim Topluluğu (Community of Democratic Choice) ise Estonya, Gürcistan, Litvanya, Letonya, Makedonya, Moldova, Romanya, Slovenya ve Ukrayna’nın üye olduğu Türkiye’nin yer almadığı, Karadeniz ülkelerini ilgilendiren diğer oluşumlardır.
Avrupa Birliği de, Rusya’nın bölgedeki etkisini sınırlayabilmek ve enerji sahalarına ulaşabilmek için Karadeniz’e verdiği önemi arttırmış, bölgesel ve ekonomik kalkınma alanında Avrupa’nın kıyı bölgelerinin çıkarlarını korumak amacıyla çalışmalar yapması için 1973 yılında oluşturulan Avrupa’nın Kıyı Bölgeleri Konferansı’nın (CPMR[6]) faaliyetlerini bölge üzerinde yoğunlaştırmıştır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] King, 2008: 275
[2] İlk toplantı Türkiye’nin girişimi ile 19 Aralık 1990’da Ankara’da yapılmıştır
[3] Organizasyonun resmi web adresi: 22 Temmuz 2010 <http://www.bsec-organization.org>
[4] Rusya, zirve deklarasyonuna da imza atmamış ve diğer ülkelerden farklı olarak toplantıyı Bükreş büyükelçisi seviyesinde temsil etmiştir.
[5] Komisyonun faaliyetleri ve raporlar için resmi web sitesi: 22 Temmuz 2010 <http://www.blackseacom.eu>
[6] 150 üyesi bulunan CPMR AB’nin politik karar mekanizmaları ve kurumları nezdinde sözcülük ve lobicilik faaliyetini yürütmektedir. Çanakkale, 2004 yılında Balkan ve Karadeniz komisyonuna üye olmuştur.