Alp Er Tunga, Perslere karşı giriştiği savaşlarda gösterdiği yiğitliğiyle bilinen bir destan kahramanının adıdır.
Firdevsi’nin Şehname’sinde Turac hükümdarı Afrasiyap olması muhtemelen olan Alp Er Tunga İran’a girip Azerbaycan’ı almış, kızını İran tahtına geçen Tahmasp’a vermiştir. Bu evlilikten doğan torunu Zu daha sonra dedesini yenmiştir. Türkçe Alp ve Tonga kelimeleri “yiğit” Er ise “erkek” anlamına gelmekte olup, XIX. yüzyılda Rus oryantalist Vasili Radloff Alp Er Tunga’nın tarihi bir şahsiyet hatta efsanevi karakterin gerçek adı olup, Kahraman adam anlamında genel bir kelime ve lakap olduğunu iddia etmiştir. Alp Er Tunga muhtemelen Afrasiyap’a Türklerce takılan lakaptır.
Efrasiyab veya Afrasiyab
İranlı şair Firdevsi’nin Pers krallarının hayatını anlattığı manzum eser Şehname’ye
göre Efrasiyab (Avesta’da Frangrasyan, Pehlevice Frasiyav) efsanevi korkunç bir savaşçı, yetenekli bir komutan ve aynı zamanda Ahriman’ın casusu olan Turan hükümdarıdır. İran’ın baş düşmanının adıdır. Pehlevice kaynaklara göre Tur’un soyundan gelen Zerdüşt kralı Feridun’un 3 oğlundan birisi olan Efrasiyab kötü huylu birisi olup, yer altında Hanakana adlı metal bir kalede oturmaktadır. 10. yüzyıl Arap tarihçisi El-Mesûdî Efrasiyab’ın Çin ile Horasan arasında yaşayan Türklerin de hükümdarı olduğunu kaydetmiştir. Kâşgarlı Mahmud’un 1072- 1074 arasında yazdığı Divânu Lügati’t-Türk adlı eserde Efrasiyab’ın Alp Er Tunga ile aynı kişi olduğu belirtilmiştir.
Efrasiyab aynı zamanda yine Pers mitolojisinde Zainigav adlı iblisi kovarak İran’ı ele geçiren bir rüzgâr cininin adı olup, Keresavazdah’ın kardeşidir. Efrasiyab, babasının sarayından ayrılan Siyavuş’u öldürdükten sonra Zaloğlu Rüstem, Keyhüsrev veya Uzava Tumaspana tarafından yenilmiştir.
Ayrıca Oku: Alp Er Tunga Destanının Konusu
| ALP ER TUNGA, Türk destan kahramanı. Birçok efsaneye yöre. İran Şehnamesindeki büyük Tııran hükümdarı Afrasiyab’dır. Türk kaynaklarında «Alp Er Tunga» ve «Tunga Alp Er» olarak geçer. Bazı İran ve İslâm kaynaklarına göre, üçüncü göbekten ataşımı; adı «Türk», bazılarına göre de, İran hükümdarı Afridun’un soyundan gelmedir.
Afridûn’un üç oğlu vardı; aralarında anlaşamadılar ve ikisi birleşerek kardeşleri İrec’i Öldürdüler. İrec’in oğlu Manuçihr, babasının öcünü almak için, amcasının Turaç ülkesine saldırdı. Tıırac’da o sıra amcasının soyundan Alp Er Tunga hüküm sürüyordu. Çetin savaşlardan sonra, antlaşma yapıldı ve kesin sınır çizilmesi için ok atıldı. Manuçihr’in okçusunun attığı ok, Ceyhun ırmağı kenarına diisıü ve burası kesin sınır kabul edildi. Efsanenin mübalâğasına rağmen, tarihe Türk-İran sınırı Ceyhun ırmağı ile çizildi. Manuçihr’in ölümünden sonra, Alp Er Tunga. İran’a girerek Azerbaycan’ı aldı, Babil’e kadar ilerledi. İran tahtına Mamıçihr’in torunu Tahmasp geçmiş. Türk ülkesine girerek rivayete göre Alp Er Tunga’nın kızıyle evlenmiş ve Zu adlı bir oğlu olmuştu. Zu, tahta geçtikten sonra, dedesiyle mücadeleye girişti ve onu İran’dan çekilmek zorunda bıraktı, lranlılar bu yenilgiyi bir kurtuluş saydılar ve üç kutsal bayramlarından biri kabul ettiler. Bundan sonra tahta geçen Keykubad ve Keyhüsrev, ülkelerini Tiirklere karşı koruyabilmek için, başkenti Belh’e nakletmelerdir. Alp Er Tunga’nın damadı olan Keykâvus, karısının zorlamasıyle, diğer karısından olan oğlu Siyavuş’tan kurtulmak için, onu Türklere karşı savaşa gönderdi. Siyavıış, iki devlet arasındaki barışı bozmamak için, Alp Er Tunga’ya sığındı ve onun kızıyla olan evliliğinden Keyhüsrev dünyaya geldi. Daha sonra İran tahtına geçen Keyhüsrev, Alp Er Tunga ile yaptığı her savaşı kazandı. Son savaşta dede-torun karşılaştılar, yenilen Alp Er Tunga Azerhaycan’da yakalanarak işkenceyle öldürüldü. İranlıların Alp Er Tunga’ya verdikleri ad, kötülük tanrılarından birinin adıdır. Göktürk kitabelerine göre, Alp Er Tunga’nın adına uzun süre yuğ törenleri düzenlenmiştir. Firdevsî, Şehnamesinde Alp Er Tunga-İran mücadelesini işlemiştir. Bu destanın son parçalarından biri olduğu sanılan bir sgu (mersiye) Divan ü Lugat-it-Türk’tedir. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adlı eserinde «Bu kahramanın asıl Türk adı, Tunga Alp Er’dir. Ancak Tacikler (hanlılar) ona Afrasiyab demişlerdir» diye bahseder. Turfan yakınlarında Bezeklik tapınağında Alp Er Tunga’nın kanlı bir resmi bulunmuştur. Mesudî’ye güre Göktürkler, Alp Er Tunga’mn soyundandır. Birçok Türk kavmi, özellikle Uygurlar ve Karahanlılar onun soyundan geldiklerine inanırlardı. |