Pers Mitolojisi Sözlüğü başlıklı bu çalışmada Pers (İran, Fars) kültür, tanrı, tanrıça ve efsaneleri maddeleştirilmiştir.
Kahramannâme Ebu Tahir Tartusi tarafından yazılan Şehname’nin benzeri bir destanın adı olup, bir dev tarafından Kaf dağında büyütülen Şah Tahmasıp’ın oğlu Kahraman’ın yiğitliklerini konu almaktadır.
Kamak Yeryüzüne yağmur getiren dev bir kuşun adı olup, Keresaspa tarafından öldürülmüştür.
Kamros Gao-keran adlı hayat ağacının tohumlarını toplayan kuşa benzeyen bir yaratığın adıdır. Bu tohumları yağmur ve bereket tanrısı Tistrya’ya götürmekte, o da tohumları su ile karıştırarak İran için kullanmaktadır.
Kamulla Antik İran’da Zagrios Dağları bölgesinde yaşayan Kassite halkının inanışında su tanrısının adı olup, Akkad tanrısı Ea ile benzedir.
Kaput Keresaspa tarafından öldürülen kurt görünümünde bir fırtına cininin adıdır.
Kar Balığı Ahura Mazda Goakerena ağacını koruması için yaratılan bir balığın adıdır.
Karşipta, Karşiptar Konuşabilen bir kuşun adı olup, Ahura Mazda’nın dinini insanoğluna duyurmuştur.
Karun Hazinesi Lidya kralı Kroesus’e ait olduğu söylenilen yeraltına gömülü hazinenin adıdır.
Kava Bir demircilik tanrısının adıdır.
Kavah Zahak (Azhi Dahaka) adlı iblisi yenen demirci kahramanın adıdır. Firdevsi, Şehname’sinde efsaneyi yeniden yorumlamış ve iblisi şeytani bir kral olarak tasvir etmiştir.
Kaveh Demirci Kaveh Arap hükümdar Zahak’a (Dhaka) isyan eden İran halkının lideri olan mitolojik karakterin adı olup, adı MS 10. yüzyılda Firdevsi’nin yazdığı Şehname’de geçmektedir.
Keresaspa Thrita Athviya’nın oğlu, Urvakhşaya’nın kardeşi ve Khnathati’nin kocası olan bir yarı tanrı kahramanın adıdır.
Keresavazdah Afrasiyab’ın kardeşi olan bir kıtlık cininin adıdır.
Keşvar Dünya’nın dışında yer alan alanın 6 parçasından birisinin adıdır.
Keykavus Zaloğlu Rüstem’in iki defa hayatını kurtardığı, 150 yıl hüküm sürmüş efsanevi İran hükümdarı olup, Sudabe’nin kocası ve Siyavuş’un babasıdır.
Keykubad Efrasiyab’ı yenen efsanevi İran imparatorunun adı olup, Zaloğlu Rüstem efsanelerinde bahsi geçmektedir.
Khara Vourukaşa adı denizin ortasında duran üç ayaklı dev bir eşeğin adıdır.
Khorda Avesta, Küçük Avesta Avesta’nın Zerdüşt’ten önce yazıldığı sanılan yirmi bir şarkıdan (yaşt) oluşan ilk formunun adıdır.
Khşathra Vairya Ahura Mazda’nın maiyetindeki yedi tanrıdan (Ameşa Spentas) birisi olup ‘arzu edilen egemenlik’ anlamına gelmekte metallerle ilişkilendirilmektedir.
Khurdhid Hvarekhshaeta’nın habercisi olan eski bir güneş tanrısının adıdır.
Kızıl Mazdeistlerin ateşin rengi olmasına atfen başlık ve giysilerine kullandıkları renktir.
Kızıl Aslan Hıristiyan Kızılhaç’ı ve İslam ülkelerinin Kızılay’ının İran’daki karşılığı olup 1924-1980 yılları arasında Şah hanedanı döneminde kullanılmıştır. Beyaz zemin üzerinde sağ ön pençesinde kılıç tutan ve arkasında ışıyan güneş bulunan kırmızı renkli bir aslan figüründen oluşmaktadır.
Ksroshtag Antik düalist Mani (MS 3. yüzyıl) dininin tanrılarından birinin adı olup, ‘davet, çağrı’ anlamına gelmektedir (diğeri: Padvakstag ‘Cevap’).
Kundrav Efsanevi su canavarı Gandareva’nın Şehname’de geçen adıdır.
Lahurati Antik Elam (İran Kuzistan) inanışında Sümer yağmur ve bereket tanrısı Ninurta’nın adıdır.
Lohrasp Firdevsi’nin Şehname’sinde Keyhüsrev’in oğlu ve Güştasb’ın babası olarak bahsi geçen efsanevi İran kralının adıdır.
Mah 1. Ay tanrısının adı olup, Yazatalardan birisidir. Ameşa Spentaslardan birisi olan Vohu Manah’ın yardımcısı olup, inek formunda tasvir edilmektedir. Her ayın yedinci günü tanrı Mah’a adanmıştır.
- Bkz. Makh
Mahre, Maşia Yaratılan ilk insan olan Âdem’e verilen isimdir.
Mahrianag, Mashianag İlk kadın olan Havva’ya verilen isimdir.
Mani Düalist anlayışa sahip Hıristiyan, pagan ve gnostik öğretilerin sentezi olan Manikeizm’in kurucusunun adıdır (MS 216-276).
Manu İnsanoğlunun atasının adıdır.
Manukhihir Şehname’de bahsi geçen bir kahramanın adı olup, İran kralı Feridun’un büyük kızının oğludur. Feridun’un oğulları Tur ile Salm’ı savaş meydanında öldürdükten sonra İran kralı olacaktır.
Mao Ay tanrısının adıdır.
Mashye Bkz. Mashyane
Maşyane, Maşyoi Kocası Maşye ile insan ırkının atası olup, yaratıcı tanrı Ahura Mazda’nın öğretilerinden uzaklaştıkları için cehenneme gönderilmişlerdir.
Mecusi Ateşe tapan kişiler için Anadolu’da kullanılan terim olup, kimilerine göre bir peygamberin adıdır.
Mehregan, Jaşn-e-Mehregan Ekim ayının dokuz veya onunda Mehr olarak bilinen Mithra adına kutlanılan bir sonbahar festivalinin adıdır. Aile ve dostlar arasında şükran ve fakirlere yardım amaçlı kutlanmakta ve sembolik olarak büyük bir kamp ateşinin yakılmasıyla sona ermektedir.
Menog Ruhani dünya ve ruhun varlığını tanımlamak için kullanılan eski Farsça bir kelimedir.
Minuçehr Feridüddin’in yerine tahta çıkan babası İreç’i öldüren amcalarını aynı şekilde cezalandırıp tahta çıkan İran hükümdarının adıdır.
Mithra Işık, güneş ve bereket tanrısının adıdır.
Yunanca Mihras, Avesta Mithra, Mitra < Avesta dili mith ‘ışık’ + ra ‘subjektif form’
İlk yazılı dokümanın MÖ 1400 yılına ait olduğu Mithra kültürü doğuda Hindistan’dan batıda İspanya, Britanya ve Almanya’ya dek yayılmıştır. Bkz. Mitra, Mithraizm
Mobad, Mobez Zerdüşt dininde baş rahiplere verilen isim, siyasi görevleri de vardır.
Mubid Zerdüşt dininin rahiplerine verilen isimdir.
Murdad, Amerdad 1. Zerdüşt inancında güneş takviminin 5. ayının (Temmuz) adı olup, Avesta’da ‘ölümsüzlük’ anlamında kullanılmıştır.
- Temmuz ayının 17. Günü adına şenlik düzenlenen bir ağaç meleğinin adıdır.
Nairyosangha İnsanlarla tanrılar arasında aracılık yapan ateş tanrısının adı olup Avesta’da ki Atar ile ilişkili olmalıdır.
Nanghaithya, Naonhaitya Memnuniyetsizliğin kişileştirilmiş formu olan Daevalardan birisinin adı olup, Armaiti’nin karşıtıdır.
Napir Antik Elam halkının (bugünkü Kuzistan civarında yaşıyorlardı) ay tanrısının adı olup, ‘parıldayan’ anlamına gelmektedir.
Neriman Zaloğlu Rüstem’in babası Şam’ın babasının adı olup, ‘yiğit, güçlü’ anlamına gelmektedir.
Neriosang Antik İran’da insanlarla tanrılar arasında aracılık eden haberci tanrının adıdır.
Nevruz, Nevroz, Nav Roze, Navroz [Fars Kültürü] Fars takviminde yeni yıl olarak kutlanılan ilkbahar noktasına (21 Mart) verilen isim olup, 3.000 yıllık Zerdüşt dinine ait bir ritüelin devamı olarak bugün İran, Irak, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan ve Azerbaycan’da kutlanmaktadır.
Yeni gün < Farsça no ‘yeni’ + ruz ‘gün’
Anadolu’da Nevruz
- Nevruz öncesi evlerde temizlik yapılır ve bir gece önce damlarda ateş yakılır ve Hz. Ali’nin halifeliği kutlanır. Ertesi gün (Perşembe) helva yapılıp çocuklara dağıtılır, mezarlıklar ziyaret edilir. Ertesi gün hindi kızartılır, akraba ve arkadaşlar birbirlerine hediyeler verir, nişanlılar buluşurlar (Kars).
- Alevi inancında farklı anlamlar kazanmış olup Hz. Ali’nin doğum günü, halife olduğu gün, Hz. Fatma ile evlendikleri gün, hatta oğulları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in doğduğu gün ve Kerbela olayının olduğu gün olarak da kabul edimektedir (Artun; Temren 1995: 152-155).
- Nuh peygamberin Ağrı dağından aşağı Sürmeli çukuruna indiği gün kabul edilmektedir (DoğuAnadolu).
Oghuz Bir Aryan iblisin adı olup ‘Azhi Dahak’ın karşılığı olmalıdır. ‘Oğuz’ kelimesi benzerliği dikkat çekicidir.
Peri Daeva adı verilen iblislerle savaşan, insanlara doğru yolu gösteren olağanüstü güzelliğe sahip kadın formunda doğaüstü yaratıkların adıdır.
Peşdadialar MÖ 600 yılından önce yaşamış efsanevi bir hanedanın adı olup, Firdevsi’nin yazdığı Şehname destanında adları geçmektedir.
Peşeng Afrasiyap’ın babasının adıdır.
Pyreion Zerdüştlerin sürekli yanan ateşinin bulunduğu kutsal yerlerine Yunanların verdiği isimdir.
Rapithvin Antik Fars inanışında öğle vakti tanrısının adı olup, yaz mevsimi ve güneyin koruyucu tanrısıdır.
Raşnu, Raşnav, Raşnau Adalet ve dürüstlüğün kişileştirilmiş formu olan bir meleğin adı olup, Yazatalardan birisidir.
Sadeh Nevruz’dan elli gün önce 21 Mart tarihinde kutlanılan antik bir geleneğin adı olup, Farsça ‘yüz’ anlamına gelmektedir. Eski İran takvimi yılı yaz ve kış olarak ikiye bölmekteydi. Başlangıcı bir festival düzenlenen Sadeh günü olan ve yaz mevsimi 21 Mart ile 22 Ekim arasını kapsamaktaydı.
Saoşyant, Soşyant Avesta dilinde Saoşyant, Pahlevi Sosyans, Soşans, Soşyoş formlarında kayıtlıdır.
Zerdüşt dininde Gathas adlı on yedi şarkıda adı geçen, dünyayı yenileyeip insanlığı kurtaran cömert varlıkların adı olarak geçip ‘Huşıdar’, ‘Huşıdar-Mah’ ve ‘Suşıant’ adlı üç Saoşıant’ın olduğu ve bin yıllık dönemlerde dünyaya gelecekleri bildirilmektedir (Bunda-heş 32).
Saurva Daeva adı verilen yedi cinden birisinin adı olup Khşathra vairya’nın ezeli düşmanıdır.
Semender Ateşten yaratıldığına inanılan bir hayvan olup kutsal kabul edilmekteydi.
Senmurv Yarı memeli yarı kuş bir yaratığın adı olup, bazen Simurg ile özdeşleştirilir.
Simurg Tavus kuşuna benzeyen, aslan pençeli, köpek kafalı dev bir kuşun adı olup,
Arap ‘Rok’ ve Mısır ‘Phoenix’i ile benzerdir. Söylenceye göre kuş o kadar yaşlıdır ki tüm çağların bilgisine sahip olmanın ötesinde dünyanın yok oluşunu üç defa görmüştür. Yine Fars mitolojisinde Senmurv adıyla geçen insan yüzlü dev kuşunda Simurgh ya da bir varyasyonu olduğu sanılmaktadır.
Sipendarmidh Ahura Mazda’nın hizmetindeki 6 ruhtan birisi olup, yeryüzünün koruyucusudur.
Sitâre Farsça ‘yıldız’ anlamına gelen terim, Sümer yıldız tanrıçası İştar ve Fenike bereket tanrıçası Astarte ile alakalıdır.
Spenta Mainyu, Spenak Menoi, Spenag Menog Işık ve iyiliğin kişileştirilmiş formu olan bir tanrının adıdır ve karanlık ve kötülüğün kişileştirilmiş formu olan Angra Mainyu’nun (Ahriman) ikiz kardeşidir. Ahura Mazda’nın (Ormazd) oğlu olan bu iki kardeş sonsuza dek sürecek bir mücadeleyi devam ettirmektedir.
Sraosa, Sros, Sraosha, Sroş Ameşa Spentas adıyla bilinen yedi ilahi varlıktan birisinin adı olup, Ahura Mazda’nın habercisi ve itaatin kişileştirilmiş formudur. Sembolü horoz olup, her ayın 17. gününün adandığı bu tanrının ezeli düşmanı Aesma Daeva’dır.
Sroş Tanrıların mesajcısı olup cennetten yeryüzüne inerek kralların ölüm saatini bildirirdi.
Şehnâme Firdevsi’nin MS 1010 yılında (Hicri 400) tamamladığı, efsanevi savaşçı Zaloğlu Rüstem’in hayat ve kahramanlıklarını dört bölümde konu edinen 60 bin dizelik manzum destanın adıdır.
Şehriver Madenlerin koruyucu olduğuna inanılan bir ruhun adıdır.
Tahmuras Tufan oalcağını önceden öğrenip eşyalarını özel bir binada saklayan, dev Ahriman’ın sırtına binrek 10 yıl boyunca dünyayı dolaşan efsanevi İran kralının adı olup, Cemşid’in kardeşidir.
Tavriç Açlığın kişileştirilmiş formu olup Daeva adlı iblislerden bir tanesinin adı olup, Ameşa Spentaslardan ölümden sonra hayatın kişileştirilmiş formu olan Haurvatat’ın ezeli düşmanıdır.
Tehemtem Farsça ‘Ejderden kuvvetli’ anlamına gelen terim, Zaloğlu Rüstem’in lakabıdır.
Thunaupa Efsanevi bir kahramanın adıdır.
Tistrya Yağmur ve bereket tanrısının adı olup, Sirius takım yıldızının kişileştirilmiş formudur. Ahura Mazda’nın ordularına kumanda edecek iblislerin lideri Apaosa’yı yenmiştir.
Tuşnamatay Düşüncenin annesi olarak da adlandırılan ‘Derin Düşünce’ tanrıçasının adıdır.
Uçan Halı Üzerine çıkan kişileri aldığı sözlü emirlere göre havada taşıyabilen bir halı olup ‘Prens Hüseyin’in halısı’ adıyla da bilinmektedir.
Uçan Taht Fars kralı Key Kavus kartallar tarafından taşınan tahtı sayesinde Çin’e dek gidebilmektedir.
Vanant, Vanand Ahura Mazda için kötülüğe karşı savaşan dört yıldızdan birisinin (batı yönündekinin) adıdır.
Vata, Aşvara Her ayın 12. gününün adandığı Yazatalardan birisi olan rüzgâr tanrısının adı olup Aşvara ‘doğru sözlü olan’ takma adıyla da tanınmaktadır.
Vayu, Vatu Pehlevi yazıtlarında aynı zamanda kader tanrısı olan efsanevi bir savaşçının adıdır.
Verethragna, Vahran, Varhagn En kutsal ateş olan Vrahran ateşinin tanrısı olup, aynı zamanda zaferin kişileştirilmiş formudur. Kötü insan ve iblisleri cezalandıran, ayı, kuş, boğa, deve ve altın kılıçlı bir savaşçı formlarına bürünebilen Verethragna’ya her ayın 20. günü adanmıştır.
Vohu Manah, Vohu Mano Ameşa Spentaslardan hayvanların koruyucusu olan birisinin adı olup, ‘Akıllılık’ anlamına gelmektedir. Fars takviminde 11. ay Vohu Manah’a adamış olup, Aka Manah’ın ezeli düşmanıdır. Zamanla Ahura Mazda’nın altı yardımcısından birisi olmuştur.
Yam Tarih öncesi çağda ülkeyi refaha kavuşturup adaletle yöneten aynı zamanda savaşçı ve rahip olan kralın adıdır.
Yama Çinvat köprüsünü kontrol eden bir yeraltı tanrısının adıdır.
Yasna Zend-Avesta’nın 3. bölümünün adıdır.
Yaşat Antik Pers tanrıları için okunan bir ilahinin adıdır.
Yaşt Avesta’nın 21 ilahiden oluşan melekler ve iblislerden bahseden bir bölümüdür.
Yati Pairika’nın erkek karşılığı olan büyücülerin adıdır.
Yazata Eski İran dilinde ‘Tanrı’ anlamına gelen kelime Zerdüşt inancının kutsal kitabı Zend-Avesta’da adına ilahi okunan tanrıları nitelemektedir. Aynı zamanda Ahura Mazda’nın habercileri olan bu tanrıların şefi Mithra’dır.
Bazı Yazatalar: Mithra, Daena, Mah, Raşnu, Tistrya, Zam.
Yezdan Zerdüştlükte İyilik Tanrısının adı olup İslamlaşmanın ardından sadece ‘Tanrı’ anlamında da kullanılır olmuştur.
Yima Güneşin oğlu ve insan ırkının atası kabul edilen ilk insanın a olup, Hint mitolojisindeki Yama ile ilişkili olmalıdır. Ölümün olmadığı insanlığın ‘Altın Çağ’ında hüküm sürmüş bir kral, rahip, savaşçı ve sayısız evcil hayvanı olan varlıklı birisidir. Ay ile güneşin kardeşi veya bir yıldırımdan doğduğuna dair efsaneler bulunmaktadır.
Zal Sam’ın oğlu olan bir güneş tanrısının adı olup, aynı zamanda Şehname’de bahsi geçen kahraman Rüstem’in babası, Rudabah’ın kocasıdır.
Zaloğlu Rüstem Firdevsî’nin Şehnâme’sinde (MS 1010/Hicri 400) Zal’ın oğlu olarak adı geçen Menuçehr’in hükümranlığı döneminde doğmuş, çocukluğundan itibaren cesareti ve mertliğini ispatlamış, filleri ve devleri öldürerek ün kazanmış İranlı efsanevi kahramanın adıdır. Zerdüşt dinini kabul etmemiş İsfendiyar adlı bir komutanı öldürmüşse de daha sonra babalarını öcünü almak isteyen oğulları tarafından kurulan bir pusuda hayatını kaybetmiştir.
Zaloğlu Rüstem’in Miğferi Şehnâme’de beyaz dev Sepid’e karşı mücadelesinde Rüstem’in kullandığı miğferin adıdır.
Zam Avesta’da Yazatalardan birisinin adı olup, yeryüzünün kişileştirilmiş formudur.
Zam-Armatay Avesta’da bahsi geçen Yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Zamin Bir yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Zaothra Zerdüştlük ayinlerinde kullanılan kutsal suyun adıdır.
Zariç Daeva adlı iblislerden dişi bir tanesinin adı olup, Ameratat’ın amasız düşmanı ve yaşlanmanın kişileştirilmiş formudur.
Zem Yazatalardan birisi olan bir yeryüzün tanrısının adıdır.
Zend Zerdüşt dininde Avesta için yapılan yorum ve tefsirlerin adıdır.
Zerdüşt, Zarathustra, Zoroaster MS 660-583. Eski İran’da yaşamış düalist bir dinin kurucusunun adıdır. Spitamalar adı verilen asil bir ailenin oğlu olup, tanrı Ahura Mazda’dan gelen vahiy ile kendisini peygamber ilan etmiştir.
Zerdüştlük, Eski İran Dini, Mazdeizm Adının en büyük tanrı olan Ahura Mazda’dan veya kurucusu Zerdüşt’ten alan çok tanrılı bir dinin adı olup, kutsal kitabı ‘Zend-Avesta’dır. 30 yaşından itibaren 12 yıl boyunca kurduğu dini ve Ahura Mazda adını verdiği üstün varlığa ibadeti yaymaya çalışmışsa da başarılı olamamış, bununla birlikte kral Vihtaspa’nın kendisini dinleyip inanmasının ardından devlet dini kabul edilip tüm İran’a yayılmıştır.
Avesta’nın en eski bölümlerine ‘gatha’ adı verilmekte olup, karışık yapıda şiirlerden oluşmaktadır. Büyük İskender döneminde bazı nüshaları kaybolan yazmalar Sasaniler döneminde 21 kitap halinde toplanmışsa da bugün beş bölüm halinde incelenmektedir:
- Gatha: Kurban törenleriyle ilişkilidir
- Byarmlarda okunan metinler
- Tanrılara övgüler
- Yasalar ve ahlak kuralları
- Dualar
Zerdüşt dinine göre on beş yaşını dolduran her erkek ve kadının cevap vermek zorunda olduğu sorular: |
|
Ben kimim? Kime aidim? Nereden geldim nereye gideceğim? Bu dünyada görevim nedir, öteki dünyada ödülüm ne olacaktır? Görünmeyen dünyadan mı geldim yoksa hep bu görünen dünyaya mı aidim? Hürmüz’ün tarafından mıyım yoksa Ehrimen’in mi? Tanrıların tarafından mıyım yoksa şeytanların mı? İyiliklerin mi arasındayım yoksa kötülerin mi? İnsan mıyım yoksa kötü bir ruh muyum? Selamete götüren kaç yol vardır? Kimdir dostum, düşmanım kimdir? Prensip tek midir yoksa ikimidir? İyilik kimden gelir, kötülük kimden gelir?
|
Dualist Zerdüşt dinine göre iyi tanrı Hürmüz iyi bir dünya yaratmış kötü Ahriman/Ehrimen her şeyin kötü karşılığını yaratarak onu bozmuştur. Evrende iyi ve kötü kuvvetler birbiriyle kıyasıya rekabet halinde olup insan iyinin yanında mücadeleye katılmalıdır. Bu mücadele ancak Zerdüşt’ün öğütlerine uyarak kazanılabilir. MS 650 yılından itibaren İslam İran’da yayılmaya başlamışsa da Mazdeistler 1490 yılına kadar varlıklarını sürdürebilmişler bu tarihte Hindistan’a kaçmak zorunda kalmışlardır.
Zerefşan [Fars Kültürü] Altın serpilerek gerçekleştirilen bir tezhip sanatı yönteminin adıdır.
Zervan, Zurvan Zerdüşt inancından önce tapınılan bir tanrının adı olup, Farsça ‘zaman’ anlamına gelmekte, Manilikte en büyük tanrı kabul edilmektedir. Zervan, öteki dünyaya geçmeyi sağlayan Cinyat köprüsüne çıkan tüm yolların yaratıcısıdır. Aynı zamanda bir kader tanrısı olarak Yunan tanrısı Kronos ile benzer özellikler taşımaktadır.
Zervânilik Sasaniler döneminde, düalist Zerdüşt inancından farklı olarak tek tanrı Zervan’a tapınma inancının adıdır.
Zurvan, Zervan Başlangıçtan beri var olan kader, ışık, karanlık, sonsuzluk, zaman ve uzay tanrısı olup, iyi tanrı Ahura Mazda’nın ve kötü tanrı Angra Mainyu’nun babasıdır. Zurvanizm, Sasani hanedanının devlet dini olmuştur (MS 3-7. yüzyıllar).
< Eski Farsça zırvan ‘zaman’
Zümrütlü Kılıç Amir Arsalan’in boynuzlu ejderha Fulad-zereh’e karşı savaşırken kullandığı kılıcın adıdır. Hz. Süleyman’a ait olduğuna inanılan bu kılıç hiç bir silahın işlemediği canavarları yaralayabilmektedir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. İstanbul, 2009