Afrika Mitolojisi Sözlüğü adlı bu alfabetik sözlük çalışmamda Afrika tanrı ve tanrıçaları, Afrika dinlerinin esasları ve AFrika halklarının destan ve efsanelerini maddeleştirdim.
Abambu, Abambo Gabon’da yaşayan Kamma halkının kötü ruhlara (hortlaklara) verdiği genel isim (tekil formu ‘İbambu’) olup, evlerin ortasında hiç sönmeyen bir ateş yakıp, insanlara hastalık getirdiğine inanılmaktadır.
Abantubomlambo Güney Afrika’da Transkei bölgesi halkının inanışında nehirlerin dibinde yaşayıp insanlara şifa sanatını öğrteten ruhların adıdır.
Abassi Nijerya’da, Haç (Cross) nehri bölgesinde yaşayan Efik halkı inancında, yaratıcı tanrının adıdır. Karısı Atai ile birlikte ilk insan çiftini yaratıp tabiata bırakmıştır. Bununla birlikte Abassi, kendinden üstün olmamaları için onlara üreme ve çalışmayı yasaklamış, insanlar çalışma ve üremeye başlayınca, Atai adam ve karısını öldürmüş bu sebeple insanoğlu ilk olarak savaş ve çekişme ile tanışmıştır.
Abdrianahoabu Madagaskar adası halkının inanışında Zankari adlı tanrı ailesine mensup olduğuna inanılan bir tanrıçanın adıdır.
Abereva Akan halkının inanışında ilk kadının adıdır.
Abiku Dahomey halkının inanışında çocukla birlikte doğan ve onu ormana kaçırmaya çalışan ruhun adı olup, ebeveynler Abiku’nun çocuğu tanıyıp götürmesini engellemek için doğum sonrasında yüzünü zincirle örterler.
Abora Kanarya Adalarından Palma adası halkının inanışında cennette yaşayan ve yıldızların hareket etmesini sağlayan en büyük tanrının adıdır.
Abosom, Abosum Aşanti halkının tanrılarından birisidir.
Abuk Güney Sudan’da yaşayan Dinka halkının inanışında küçük bir yılan sembolüyle tanımlanan ilk kadın olup, tüm kadınların ve bahçelerin tanrıçasıdır.
Bkz. Deng
Açimi, Akhimi Yeryüzünün ilk varlıkları olan İtherther ile Thamuatz’un yavrusu olan bir hayvanın adı olup aslanlara av olmaktansa evcilleşerek insanların hizmetine girmiştir.
Adama Niyerya’da yaşayan Songhai halkının inanışında karısı Hawa’nın doğurduğu 40 çocuktan 20’sinin babasıdır. Tanrı çocukların kendine ait olanları bir duvar örerek ebeveynlerinden ayırmıştır.
Ado Kongo ve Uganda’da yaşayan Lugbara halkının en önemli tanrısının adıdır.
Adriamahilala Güneydoğu Afrika’da Madagaskar adası mitolojisinde ilk erkek Adriambahomanana’nın eşi olan ilk kadının adıdır.
Adriambahomanana Madagaskar adası halk inancında ilk insanın adıdır. Tanrı, pek çok çocuk sahibi olan ilk insan ve karısına nasıl bir ölüm arzu ettiklerini sorar. Adriambahomanana yeniden dirilme ihtimalini düşündüğünden, sürekli filiz verip yenilenen muz ağacı gibi ölmek istediğini söylemiştir.
Adroa, Adro Kuzeybatı Uganda ve komşu Kongo’da (Kinşasa) yaşayan Lugbara halkının inanışında hem iyi hem de kötü yönleri olan bir tanrının adıdır. Adro, uzun boylu beyaz ırktan ve insan vücudunun yarısına sahip (tek göz, tek kulak, tek kol, tek ayak) bir formda tasvir edilir.
Adroanzi Adroa’nın oğludur ve nehirler, ormanlar ile kayalıklar sorumluluk alanıdır. Geceleri insanları takip eder. Takip edilen kişi omuzlarının arkasından geriye Adroanzi’ye bakarsa öldürülür, arkasına bakmadan yoluna devam ettiği sürece ise güvendedir.
Adu Ogyinae Aşanti halkının inanışında ilk insanların liderinin adıdır.
Afifi Efsanevi bir pigme kabilesinin adıdır.
Afiti Kurbanlarını hipnotize ettikten sonra ormanın derinliklerine çekip öldüren büyücülerin adıdır.
Afrikete Fon halkının inanışında hilebaz ve geveze karakterli bir deniz tanrıçasının adı olup, Agbe ve Naete’nin kızıdır.
Agadzagodza Nijerya halkının inanışında tanrı Hyel’den insanalra emsaj taşıyan solucanın adıdır.
Agamma Fon halkının inanışında tanrıların habercisinin adıdır.
Aganju Nijerya’da yaşayan Yoruba halkının inanışında, yaratıcı tanrı Obatala ile eşi Odudua’nın oğlunun adıdır. Kız kardeşi Yemaja ile evlenmiş ve Orungan isimli bir çocukları olmuştur.
Agassu Fon halkının panter tanrısının adıdır.
Agbe Fon halkının inanışında deniz ve fırtına tanrısının adı olup, Mawu-Lisa veya Sogbo’nun oğlu, Naete’nın ikiz kardeşi ve Afrikete’nin babasıdır.
Agbon Yoruba halkının inanışında Olurun’un yarattığı yeryüzünde ilk yaşayan canlı olan palmiye ağacına verilen isimdir.
Age Dahomey halkının inanışında avcılık tanrısı olup ıssız bölgeler ve çalılıkların efendisidir.
Agvatana Nijerya’da en önemli yaratıcı tanrı kabul edilen güneş tanrısıdır.
Agve, Agvi Batı Afrika halklarının inanışında Erzulie’nin karısı ve bir deniz tanrıçasının adı olup, kendini onurlandıranlara sevgi ve cömertliğini göstermektedir.
Aha Njoku Nijerya’da yaşayan İbo halkının inanışında halkın beslenmesinde önemli bir gıda olan tatlı patatesten sorumlu bir tanrıçanın adıdır.
Aigamuksa Güney Afrika’da yaşayan Hottentot (Khoikhoi) halkının (Bushman) inanışında arasıra kum tepelerinin üzerinde rastlanılan, ayaklarında gözü olan, insan yiyen canavarların adıdır.
Aivel Dinka halkının ata olarak kabul ettikleri kültürel kahramanın adıdır.
Aiza Dahomey’in koruyucu ruhunun adıdır.
Aja Nijerya’da yaşayan Yoruba halkının inanışında orman tanrıçasının adı olup kendisine tapanlara, Afrika ormanlarında yetişen şifalı bitlilerin nasıl kullanılacağını öğretmektedir.
Ajala Yoruba halkının inanışında cennette kilden insan yüzü yapan birisidir.
Ajalamo Yoruba halkının inanışında doğmamış çocukların tanrısıdır.
Aje Nijerya’da yaşayan Yoruba halkının inanışında refah tanrıçasının adı olup, tavuk formunda tasvir edilmektedir
Ajok Sudan’da yaşayan Lotuko halkının inanışında ilk insan çiftini yaratan en önemli tanrının adıdır.
Akaf Sali’nin kardeşi olan Kordofan kralının adıdır. Dönemini tamamlayan her kralın yıldızları okuyan rahiplerin buyruğuyla öldürülmesi adeti zamanında Far-li-mas rahiplere olağanüstü güzellikte öyküler anlatmaya başlayınca yıldızların konumunu unutmuş ve kralın hayatı kurtulmuştur.
Akonadi Ghana halkının inanışında kadınların koruyucusu olan adalet ve kehanet tanrıçasının adıdır.
Akonda Fon halkının nazar ve kötü ruhlara karşı koruduğuna, savaş sırasında cesaret ve güç verdiğine inandığı rafya ve koç kılından yapılan bir nazarlığın adıdır.
Akongo Kongo’da yaşayan Ngombe halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.
Akoran Kanarya adalarının yerlisi ve Kro-Magnon (Modern Kafkasyalı adamın tarih öncesi tipi) orijinine sahip Guançe halkının inanışında en önemli tanrının adı olup,beyaz deriler giymiş bakireler tarafından dağlardaki sunaklarına süt adanmaktaydı.
Akpou Dahaomey halkının inanışında yolcular tarafından uğur getirmesi amacıyla taşınan küçük bir kasesi olan metal çubuğun adıdır.
Akra Aşanti halkının ruha verdiği isimdir.
Ala Güneydoğu Nijerya’da yaşayan İbo halkının inanışında yeryüzü tanrıçasının adıdır. Yaratıcı tanrı Çuku’nun kızı olup aynı zamanda ölüm ve bereket tanrıçasıdır. Günümüzde bile İbo köylerinin ortasında adına inşa edilmiş tapınaklar bulunmakta ve kendisine gerekli saygı gösterilmektedir.
Alajeru Oroko’nun karısı ve İfa’nın annesinin adıdır.
Alatanagana Kono halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Sa ile birlikte toprak ve bitkileri yarattıtan sonra başlık parası vermeden Sa’nın kızı ile kaçarak yedi oğul ve yedi kız sahibi olmuşlardır. Başlık parası ödenmediği için yeryüzüne ölüm gelmiştir.
Alfatin Müslüman Berberilerin inanışında mağarada yayayıp, yeşil bir ata binen, acil durumlarda halkının yardımına yetişen bir kültürel kahramanın adıdır.
Alimagba Dahomey’de yaşayan Fon halkının kullandığı bir tılsımın adı olup, gücünü arttırmak amacıyla üzerine horoz kanı damlatılmakta ve çoğulukla yolculuk ederken belde taşınmaktadır.
Alose İbo halkının küçük tanrılarından birisinin adı olup, Dahomey’de Obosum, Yorubalar tarafından Orişa olarak bilinmektedir.
Amadlozi Güney Afrika’da Natal bölgesinde yaşayan Zulu halkının inanışında gerektiğinde yardım istemek için çağrılabilen ataların ruhlarına verilen isimdir.
Amanani Abaluyia halkının inanışında bir canavarın adıdır.
Amangundu Ovandonga halkının inanışında Kanzi ile Nangombe’nin babası olan ilk insanın adıdır.
Amaomee Nyame’nin adlarından birisi olup, ‘yetecek akdar veren’ anlamındadır.
Amirini En Eski Yoruba tanrıçalarından birisidir.
Amma Dogon halkının en önemli tanrısının adı olup, Ogo ile Nummo ikizlerinin babasıdır.
Anansasem Gine körfezinde bir ülke olan Altın Sahili’nde yaşayan Akan halkının inanışında örümcek hikâyelerine verilen isim olup aynı zamanda ‘gök tanrısının sözleri’ olarka da bilinirler.
Anansi, Ananse Gana, Togo ve Fildişi Sahili’nde yaşayan Aşanti halkının inancında gökyüzü tanrısı Nyame’nin arabulucusu hilekâr bir kahraman olup ‘örümcek’ adıyla da tanınmaktadır. Başlangıçta yaratıcı bir tanrıyken Anansi’nin tarlasındaki mahsulleri yiyen koçu öldürdüğü için örümceğe dönüştürülmüştür. Nyame’nin emriyle Anansi ormanlara yağmur getirmekte, denizlerin ve nehirlerin sınırlarını düzenlemektedir.
Anansi Kokroko Nyame’nin adlarından birisi olup ‘Bilge örümcek’ anlamına gelmektedir.
Anansi Tori Kuzeydoğu Afrika’da, Surinam folklorunda Anansi hikâyelerine verilen isimdir. Aşanti halkı tarafından ‘Anansasem’ olarak adlandırılırlar.
Andandara Zande halkının inanışında ensanevi bir hayvanın adı olup, kadınlarla birleşerek kedi soyunu yaratmışlardır.
Andriamahilala Madagaskar halkının inanışında ilk kadının adı olup, aya dönüşmüştür.
Andriamanitra Madagaskar halkının inanışında Andrianahary ile birlikte yeryüzü ve insanlığı yaratan bir tanrı adıdır.
Andriambahomanana Madagaskar halkının inanışında ilk erkeğin adı olup muz ağacına dönüşmüştür.
Andrianahary Madagaskar halkının inanışında Andriamanitra ile birlikte yeryüzü ve insanlığı yaratan bir tanrı adıdır.
Andrianamboatena Madagaskar adasında yaşayan Zankari halkının inanışında yeryüzü tanrısının adıdır.
Annalia tu-Bari Samba’nın karısı olan Gana prensesinin adıdır.
Anoçi, Anokhi Aşanti halkının inanışında bir büyücünün adıdır.
Anyievo Togo’da yaşayan Eve halkının inanışında dev bir yılanın adıdır.
Anyi-mavu-vo Hua halkının inanışında yeryüzü tanrılarına verilen isimdir.
Anyigba Eve halkının inanışında bir yeryüzün tanrısının adıdır.
Aondo Nijerya halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.
Apap Doğu Afrika’da halklarının inanışında (özellikle Uganda civarı) yaratıcı tanrı adıdır.
Arava Doğu Afrika’da tapınılan ay tanrıçasının adı olup, Tororut ile Seta’nın kızıdır.
Arebati Zaire Pigmeleri’nin inanışında ay ve gökyüzü tanrısının adı olup insanı çamurdan yaratmıştır. Çamuru deri ile kaplamış içine kan doldurmuş ardından hayatı bahşetmiştir.
Arişi Savahili halkının inanışında Tanrı tahtı Kurusi’nin üzerine bu barınağı inşa etmiştir.
Asa, Mvatuangi, Mulungu, Mumbi Kenya’da yaşayan Akamba halkının inanışında en büyük ve merhametli tanrının adı olup ‘baba’ anlamındadır. İnsanları teselli eder ve onların yiyecek bulmasına yardım eder, ‘Yaratığım insanları seversem gelişirler, reddedersem ölürler’ diye düşünür.
Asa Ase Aşanti halkının en eski tanrılarından birisinin adıdır.
Asamanfo Aka halkının ölülerin ruhlarına verdiği isimdir.
Asase Ya Gana’nın güneyi ile Togo ve Fildişi Sahili’nin komşu bölgelerinde yaşayan Aşanti halkının inanışında yeryüzü ve verimlilik tanrıçasıdır. Her şeyi bilen yaratıcı gök tanrı Nyame’nin eşi ve tüm diğer tanrıların anasıdır.
Asia Pan’ın annesi olan Güne yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Asis 1. Pokot halkının inanışında güneş tanrısının adı olup, Tororut’un kardeşidir.
- Kenya’da yaşayan Nandi halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Komşu Dorobo halkı tarafından ise Asisia olarak adlandırılmaktadır.
Asobi Merkez Batı Afrika’da bulunan Kongo’da yaşayan Wabendu kabilesinin en önemli tanrısının adıdır.
Asogve Dahomeyli rahiplerin tanrıları çağırmak için kullandığı çıngırağın adıdır.
Astar MS 3-5. Yüzyılara ait Etiyopya yazıtlarında bahsi geçen bir gökyüzü tanrısının adı olup, Arap tanrısı Attar ile ilişkili olabilir.
Aşiakle Gana’da bolluk ve deniz tanrıçası olup, Nai’nin kardeşidir.
Aşila Nijerya’da yaşayan Kambari halkının inanışında en önemli tanrının adıdır.
Aşivanni Zuni halkının inanışında 14 kişiden oluşan yağmur büyücülerinin adıdır (çoğul: Aşivini).
Atai Nijerya’da Efik halkının yaratıcı tanrısı Abassi’nin eşidir. Bkz. Abassi
Atalanga Efer halkının inanışında yaratıcı tanrı olup, kız kardeşi Sa ile kaçmış kimi siyah kimi beyaz hepsi farklı diller konuşan yedisi kız yedisi erkek on yedi çocukları olmuştur.
Ataokoloinona Madagaskar adasının yerli halkı olan Malgaşların inancında yaratıcı tanrı Ndriananahari’nin oğludur.
Atete Etiyopya’da tapınılan bir bereket tanrıçasının adıdır.
Avrikiti Fon halkının inanışında balıkçıların koruyucu tanrısıdır.
Ayaba Fon halkının inanışında Loko’nun kardeşi olan kalp tanrıçasının adıdır.
Ayana Etiyopya’nın koruyucu ruhlarının adıdır.
Ayida-Veddo, Aida-Vedo, Aido Kuedo Benin ve Haiti adası halklarının inanışında Voodoo inancının en önemli tanrısı Damballah-Vedo’nun yılan biçimindeki tanrıça eşi olup gökkuşağı tanrıçası olarak da bilinir. Yılan tanrıça, Afrika, Okyanusya, Orta ve Güney Amerika folklorunda ortak motiftir. Kocası su kaynakları ve nehirlerin tanrısı Damballa ise Afrika’da Mavu adıyla bilinen tanrıdır.
Aziza Benin halkının inanışında yardımsever perilere verilen isimdir. Ormanda yaşar avcıların başarısı için büyü yapar, insanlara pratik ve ruhani bilgiler öğretirler.
Azizan Dahomey halkının inanışında iyiliksever orman ruhlarının adıdır
Ba Maguje Hausa halkının inanışında insanları sarhoş olmaya özendiren bir ruhun adıdır.
Ba Toye Hausa halkının inanışına yangınlara sebep olan bir ruhun adıdır.
Baatsi Kongo’da yaşayan Efe halkının inanışında, tanrının, ayın yardımıyla kilden yoğurarak, üzerine deri geçirip içine kan doldurarak yarattığı ilk insanın adıdır. Tanrı, Baatsi ve çocuklarına yeryüzündeki tüm ağaçlardan yiyecek toplayabileceklerini ama Tahu ağacının yasak olduğunu bildirmiştir. Hamile olan karısı bir gün yasak ağacın meyvesını yemek istediğini bildirmiş, Baatsi önce kabul etmemekle birlikte karısının arzusuna uymuş ve ağaçtan bir meyve koparttıktan sonra, kabuğunu soyarak karısına vermiştir. Bu olayı ay görüp tanrıya haber verince Tanrı da ceza olarak insanoğlunu ölümlü yapmıştır.
Babalorişa Yoruba tanrısı Vorunmila’nın rahiplerine verilen isimdir.
Babinga Mandva halkının kralı, Nyavirezi’nın ikinci kocası ve Ryangombe’nin babasının adıdır.
Badimo Tsvana halkının inanışında tanrı Modimo ile iletişim kurabilen insanlara verilen isimdir.
Bagba Bulut ve yağmuru kontrol eden bir ruhun adıdır.
Bakaks Kuzey Afrika’da yaşayan Berberi halkının inancında, önünde kurban törenleri yapılan bir mağarada oturduğuna inanılan bir tanrının adıdır.
Balungvana Baronga halkının inanışında gök tanrının adıdır.
Banga Kuzey Zaire’de Ubangi nehri civarında yaşayan Ngbandi halkının inanışında tatlı su tanrısının adıdır.
Bavai Nijerya’da yaşayan Çavai halkının inanışında en önemli tanrının adıdır.
Bedimo Kamerun’da vahşi hayvanlar tarafından taşındığı düşünülen ata ruhlarına verilen isimdir.
Behanzin Benin’de saygı gösterilen bir balık tanrının adıdır.
Belli Paarao Batı Afrika’da ataların ruhlarıyla birleşmeyi amaçlayan bir dini törenin adı olup, ölüm ve tekrar dirilme temalarını içermektedir.
Bia Gana, Togo ve Fildişi Sahili’nde yaşayan Ashanti halkının inanışında bir tanrı adı olup, tanrı Nyame ile tanrıça Asase Ya’nın oğludur.
Bida Wagadoo’nun koruyucu olan bir ejderhanın adıdır.
Bigirimana İmana’nın adlarından birisi olup, ‘her şeyin sahibi’ anlamına gelmektedir.
Binego Ryangombe’nin oğlu, Ruganzu’nun oğlu olduğuna inanılan kötü bir ruhun adıdır.
Binon Serou Dogon halkının 8 efsanevi atasından yedincisinin adıdır.
Bo Eve halkının inanışında bir koruyucu tanrının adıdır.
Bokero Yılan tanrı Koleo’nun verdiği ve insana silah işlememesini engelleyen bir içeceği insanlara dağıtan Tanzanyalı bir büyücünün adıdır.
Bokonon Dahomey’de İfa rahiplerine verilen isimdir.
Bomazi Kongo’da yaşayan Buşongo halkının inanışında atalara ilişkin bir tanrının adıdır.
Bonkhor Antik Çağ’da Tunus’ta yaşayan Berberi halkının inanışında bir tanrının adı olup, Roma tanrısı Jüpiter’in karşılığı olmalıdır.
Borebore Onyankopon’un adlarından birisi olup ‘yaratıcı’ anlamına gelmektedir.
Brekyirihunuade Gana’da yaşayan Akan halkının inanışında ‘her şeyi bilen ve gören’ anlamına gelen yaratıcı tanrının adıdır.
Buadza Batı Afrika halklarının inanışında bir rüzgâr tanrısının adıdır.
Bugimamua Uganda halkının inanışında yeryüzü ile cennetin birbirine kavuştuğu sınırın adıdır.
Buk Sudan halkının inanışında bir nehir tanrısının adıdır.
Buku Batı Afrika’da gök tanrının adıdır.
Bulanda Kral Nkongolo’nun kız kardeşi, Mateba’nin ikizidir.
Bumba Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde (eski adı Zaire) yaşayan Boşongo halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Efsaneye göre başlangıçta sadece karanlık ve su varken, Bumba mide ağrısından kıvrandıktan sonra sırasıyla önce güneş, ay ve yeryüzünü, ardından bitki ve hayvan tüm canlıları en son ise insanları kusmuş ve hayat başlamıştır. Bumba aynı zamanda Buşmen halkının kullandığı bir tılsımın da adıdır.
Bundu Mende halkının ataları tasvir eden tören maskelerinden birisi olup, özellikler gençlerin topluma kabul törenlerinde kullanılmaktadır.
Burju Alamasi Parıldayan dağın tepesinde yeraldığına inanılan elmas evin adıdır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009