Yahudi Mitolojisi Sözlüğü adlı alfabetik sözlük çalışmamda Yahudi dini, efsane ve inançları konulu maddeleri bulabilirsiniz.
Maasseh Bereskhith Sözlü gelenekte mistik yaradılış hikâyelerinden köken alan gizli bir öğretinin adıdır.
Maasseh Merkabah Gizli bir öğretinin adı olup, Hezekiel kitabının 1. bölümünden köken almaktadır.
Maggid 1. Gezgin Yahudi vaizlerin adıdır.
- Yahudi mistiklerin trans halindeyken iletişim kurdukları bir ruhun adıdır.
Maimonides, Haham Moşe Ben 1135-1204. Ortaçağın en önemli filozoflarından birisi olup, Yahudi kanunları üzerine ünlü çalışması ‘Güçlü El’ kitabının dışında ‘Moreh Nevuçim’, ‘Yod-Gimmel İkarim’ adlı eserlerin de yazarıdır.
Majara, Haham Moşe 16. yüzyılda Safed şehrinde (İsrail) yaşamış bir kabalacının adıdır.
Malakhi Eski Ahit’te adı geçen bir peygamber’in ve Eski Ahit’in 12 bölümünden sonuncusunun adıdır. İbranice ‘Habercim’ anlamındadır. Kitabın bu bölümünde Baptist John ve Hz. İsa’nın geleceği bildirilmektedir.
Malkuth On Sefirot’un en altındakinin adıdır.
Mammon İbranice ‘para’ anlamına gelen kelime Yahudi geleneğinde maddi zenginliğin kişileştirilmiş formu olup Yeni Ahit’te de aynı anlamda kayıtlıdır (Luka 16: 9-11).
Maror Pesah zamanı yenilen acı otların adı olup, İbranice ‘acı’ kelimesiyle ilişkilidir. Acı tad Mısırdaki kölelik dönemini temsil etmektedir.
Marranos İspanya ve Portekiz’de Ortaçağ’da zorla Hıristiyan yapılan ama samimi olmadıklarına ve inançlarını gizlice sürdürdüklerine inanılan Yahudiler için kullanılan aşalağıyıcı terim olup, İspanyolca ‘domuz’ anlamına gelmektedir.
Masseben Kutsal tapınaklarda bulunan dikilitaş ve sütunların adıdır.
Mastema Jubileler kitabında iblisler kralı şeytan için kullanılan terimdir.
Maşora Tevrat’ın metin kısmının adı olup büyük ve küçük olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Matteh, Matte Elohim İbranice Matteh ‘asa, sopa’ Matte Elohim ‘Tanrı’nın asası’ anlamına gelmekte olup, Hz. Musa ve Harun’a tanrı tarafından verilen mucize gerçekleştirebilme gücü için kullanılmaktadır. Kelime Eski Mısır dilindeki madew (kraliyet asası) kelimesiyle ilişkili olmalıdır.
Matzah Yahudilerin Mısırdan sürülüp köleliklerinin sona erdiği günü kutlamak için yaptıkları düz ve ince mayasız ekmeğin adıdır.
Mazikeen İstediği şekle girebilen kanatlı küçük yaratıkların adıdır.
Mazzik, Ruakh Hara, Malakh Maşkhit, Sheid İnsanlığa kin güden kötü ruhlara verilen isimdir (Levililer 16: 10; I. Samuel 16:14-16).
M’khayyei Metim Ölülerin yeniden dirilip hayat bulması doktrininin adı olup, ilk olarak Eski Ahit’te Danyal kitabında bahsi geçmektedir.
Melchizedek, Melchisedech Eski Ahit’te Hz. İbrahim’in saygı gösterdiği bir Salem kralının adıdır (Tekvin 14: 18-20)
Mella Fas şehirlerinde Yahudi mahallelerine verilen isimdir.
Menachem, Azarya von Fano 17. yüzyılda yaşamış İtalyan bir kabalistin adıdır.
Menorah Yahudi halkının en eski sembollerinden birisi kabul edilen yedi veya dokuz
kollu büyük bir şamdanın adı olup, Hz. Musa’nın tanıklığında (Eski Ahit, Çıkış) ateş almasına karşın bitip tükenmeyen bir çalılığı sembolize etmektedir. Hanukiah adı da verilen 9 kollu bu şamdanlarla birlikte her sinagogda bulunmakta özellikle Hanukkah adlı Yahudi festivalinde kullanılmaktadır.
Merkavah, Merkaba Tanrıların kullandığı savaş arabalarına verilen isim (Hezekiel 1: 4-26) olup cenneti bekleyen dört melek (Kherub) tarafından çekilmektedir. Her meleğin dört kanadı ve dört yüzü vardır (insan, aslan, öküz, kartal)
Ezoterik düşüncede merkaba bir boyutlararası seyahat aracı olarak görülmektedir. Salem kralı Drunvalo Melchizedek merkabayı dört yüzlü bir yıldız olarak tanımlamıştır.
Meşe Ağacı Tanrı, Nuh peygambere gemisini meşe ağacından yapmasını emretmiştir.
Meşe ağacı neredeyse tüm eski kültürlerde kutsal kabul edilmekte, Eski Yunan’da Zeus, Mezopotamya’da Baal, İskandinavya’da Thor ile ilişkilendirilmekte, Kuzey Amerika Yerlileri, Keltler, Yahudiler ve daha pek çok halk tarafından saygı görmekteydi.
Bkz. Badjak, Balmung, Berrok, Daronvy, Druid, Gernikako Arbola, İrminsul, Kara Annis, Koca Meşe, Koşçei, Mandylas, Perun, Philemon, Roblon, Robur, Roikos, Yeşil Adam, Thor’un Meşesi, Zinez
Meşa Stele, Moabite Stone, Meşa Taşı MÖ 9. yüzyılda Moab (Ölü Deniz’in doğusu, bugünkü Ürdün merkezinin batısı) kralı Meşa’nın (Eski Ahit: 2 Krallar 3:4) tanrı Khemoş’a minnettarlık için diktirdiği siyah bazalt taşın adıdır.
124 cm yüksekliğinde 71 cm genişliğinde ve tepe kısmında yuvarlak olan taş Ağustos 1868’de Dibon (bugünkü Dhiban-Ürdün) yakınlarında F. A. Klein adlı bir Alman misyoner tarafından bulunmuş olup, bugün Louvre Müzesi’nde saklanmaktadır.
Meşa Stele, Moabite Stone, Meşa Taşı içeriği:
Tanrı Khemoş’un gazabıyla Moab, İsrail kralı Omri (MÖ 876-869 veya 884 872) tarafından fethedilir. Mesha Omri’nin oğluna karşı askeri üstünlük sağlar. Kamu binaları yaptırır, kaleleri güçlendirir, su depoları ve bir saray yaptırır. Horonaim’e karşı savaşa girişir.
Metatron En önemli meleğin adı olup, Tanrı ile insanlar arasında arabulucu ve cennete özgü sırların koruyucusudur.
Methuselah Eski Ahit’te bahsi geçen en yaşlı insanın adı olup, 969 yaşında ölmüştür (Tekvin 5: 27).
Mezamir Zebur’da yer alan dualara verilen isimdir.
Mezuza Yahudi evlerinde kapı pervazına asılan Tevrat’tan alıntı iki ayetin yazılı olduğu parşömenin adı olup muhafaza içinde saklanmaktadır.
Midoth Yüce dünyaların ölçü ve özelliklerine verilen isimdir.
Midraş İbranice dini metinlerine Yahudi din alimleri tarafından yapılan yorumların adıdır. Halahik (yasal) ve Aggadik (yasal olmayan) olmak üzere iki ayrı konuda yazılmış Midraş’lar (çoğul formu Midraşim) bulunmaktadır.
Klasik Çalışmalar:
A- Tannaitik:
- Mekhilta: Eski Ahit’in ikinci kitabı Çıkış’ın yorumlarını içeren çalışmanın iki versiyonu vardır: Mekhilta de Rabbi İşmael, Mekhilta de Rabbi Simeon ben Yohai.
- Sifra: Eski Ahit’in üçüncü kitabı Leviticus’un yorumlarını içerir.
- Sifre: Eski Ahit’in dördüncü kitabı Numbers (Sayılar) ve beşinci kitabı Deuteronomy’nin yorumlarını içerir.
- Sifre Zutta: Eski Ahit’in dördüncü kitabı Numbers’ın (Sayılar) yorumlarını içerir.
B-Talmud Sonrası:
- Midraş Kohelet: Ekklesiastes’in yorumlarını içerir (MS. 9. yüzyıl)
- Midraş Esther: Esther/Ketuvim’in yorumlarını içerir (MS 940)
- Pesikta: Pentateukhal üzerine yorumları içerir (MS 8. yüzyıl)
- Pirke Rabbi Eliezer: Pentateukhal üzerine yorumları içerir (MS 8.yüzyıl)
- Tankhuma/Yelammedenu: Pentateukhal üzerine yorumları içerir (MS 9. yüzyıl)
- Midraş Şemuel: I ve II. Samuel’in yorumlarını içerir.
- Midraş Tehillim: Psalm’ların yorumlarını içerir.
- Midraş Mişle: Eski Ahit’in Proverbs kitabının yorumlarını içerir.
- Seder Olam Rabbah: Evrenin yaradılışından Kudüs’teki 2. tapınağın inşasına kadar geçen zamanı anlatır.
- Yalkut Şimoni: (MS 13. yüzyıl)
- Tanna Devei Eliyahu
Midraş Hane’elam Haham Şimon Bar Yoçai’nin sözleri ve öğrencileriyle diyaloglarını içeren bir koleksiyonun adıdır.
Midraş Rabbah Değişik tarihlerde, değişik yazarlar tarafından Eski Ahit’in çeşitli bölümleri üzerine yazılmış yorumları içeren bir çalışmanın adıdır.
Mikah, Mikha MÖ 750-698 ta-rihleri arasında yaşadığı sanılan, Samari ve Kudüs’ün yıkılacağı kehanetinde bulunan altıncı önemsiz peygamberin adıdır.
Mikaiah Eski Ahit’te adı geçen bir peygamber adıdır (1 Krallar 22:8-28).
Mikâil Eski Ahit’te İsrail ülkesinin koruyucusu olarak anılan baş meleğin adıdır (Danyal 10: 13-21, 12: 1).
Mikve Kadınların adet kanamalarının ardından dini geleneğin bir gereği olarak banyo yaptıkları havuzun adıdır. 800 litrelik yağmur suyu havuzu olan mikveler sadece yıkanmak için değil aynı zamanda ilk defa kullanılacak kap kacağın da arındırılma ayinlerinde kullanılır.
Minyan Toplu ibadet yapabilmek için gerekli olan asgari erkek Yahudi (13 yaşından büyük) sayısıdır.
Miryam Musa peygamberi firavunun ölüm emrinden kurtarmak için bir sepet için Nil nehrine bırakan ablasının adıdır.
Misnagdim Doğu Avrupa’da bulunan ve Hasidizm’e karşı olan Yahudi grupların adı olup, İbranice ‘karşıt’ anlamına gelmektedir.
Mişnah, Mişna MS 3. yüzyılda Yehudah haNasi tarafından kaleme alınan ve Talmud’un bir bölümünü oluşturan 63 bölümlük Yahudi sözlü kanunlarının adı olup, İbranice şana (bellemek) kelimesiyle ilişkilidir. Mişnah genellikle iki hahamın sorulu cevabı diyalogundan oluşmakta olup, soru sorana ‘makşan’ cevaplayana ise ‘tartzan’ denilmektedir. Mişnah, ‘sedarim’ adı verilen 6 bölümden oluşmakta olup, bunlarında her biri 7-12 alt bölüme ayrılmaktadır:
- Zeraim ‘Tohumlar’. 11 bölümdür. Tarımla kanunları, Kohen, Levi, Fakir ve Hastaların payları ile ilgilidir.
- Moed ‘Kutsal Günler’. 12 bölümdür. Yahudi Takvimi, Bayramlar ve bunlarla ilgili hükümler ile ilgilidir.
- Naşim ‘Kadınlar’. 7 bölümdür. Evlenme, boşanma kadın erkek ilişkileri ve Nazirlik ile ilgili hükümler ile ilgilidir.
- Nezikin ‘Zararlar’. 10 bölümdür. Yahudi Ceza ve Medeni Hukuku ve Mahkemeler ile ilgilidir.
- Kodşim ‘Kutsal Şeyler’. 11 bölümdür. Tapınak’daki kurban törenleri ve yenmesi yasak ve mübah olan yiyecekler ile ilgilidir.
- Taharot ‘Temizlik, Arılık’. 12 bölümdür. Arınma uygulama ve kanunlarını ile ilgilidir.
Mizbe’ah İbranice ‘Öldürmek’ kelimesinden türemiş olup, Eski Ahit’te topraktan (Çıkış 20:24) veya yontulmamış taştan (Çıkış 20:25) yapılan sunakların adı olarak geçmektedir.
Eski Ahit’e göre ilk altar Hz. Nuh tarafından dikilmiş olup (Tekvin 8:20) ardından İbrahim (Genesis 12:7; 13:4; 22:9), İshak (Tekvin 26:25), Yakup (Tekvin 33:20; 35:1, 3) ve Musa (Çıkış 17:15) tarafından başka sunaklar dikilmiştir.
Moab Ölüdeniz civarında, Edom sınırlarında kurulmuş eski bir krallığın adıdır.
Moloh, Molekh Antik Kenan halkının güneş tanrısının adı olup, bazı yazarlarca Sümer tanrısı Baal ile özdeşleştirilmesine karşın boğa başlı tasvir edilen Moloh tamamen kötüdür. MÖ 8-6 yüzyıllar arasında Hinnom vadisinde (Kudüs’ün güneydoğusunda) İsrailli ailenin doğan ilk çocuğu bu tanrıya kurban edilmekteydi. Kartacalılarda da rastlanılan bu adette amaç güneş tanrısına güneşin ateşinin gücünü arttırabilmesi için destek olmaktı. Bazı kaynaklara göre ise adı Eski Ahitte de geçen Molokh bir tanrı olmayıp sadece bahsi geçen kurban töreninin adıdır.
Mordekai Eski Ahit’te Esther’in amcası ve babasının ölümünden sonra koruyucusudur. Mordekai, ‘Marduk’un hizmetçisi’ anlamına gelmektedir.
Moşav İsrail’de kooperatif yerleşmelerinin adıdır.
Mot Antik Kenan halkının ölüm ve kuraklık tanrısının adı olup, Baal’ın baş düşmanıdır.
Musa, Moşe İsrail halkını Mısır’da firavunun zulmünden kurtaran peygamberin adı
olup, Levi kabilesinden Amram’ın oğlu, Harun’un kardeşidir. Mısır’da doğan ve kendisine Tevrat indirilen (MÖ 1571?) Musa, Kızıldeniz’i asasını kullanarak ikiye ayırarak İsrailoğullarını Mısır’dan çıkararak Filistin’e getirmiş, 120 yıl yaşadıktan sonra Nebo’da ölmüştür.
Eski Ahit’e göre firavun Tutankhamon rüyasında o yıl doğan bir erkek çocuğun kendisini tahttan indireceğini görünce, yeni doğmuş ve yıl boyunca doğacak çocukların öldürülmesi emrini vermiştir. Bebeğini ölümden kurtaran bir kadın onu bir sandığın içinde Nil nehrine bırakmış, firavunun hizmetkârları ve karısı çocuğu bulup evlat edinmişlerdir. Musa, genç yaşta cinayet işleyip kaçtığı çölde peygamber olduğunu öğrenmiş, halkını Mısır esaretinden kurtarıp Kenan ülkesine götürme görevini üstlenmiştir. Yolculuğuna firavunun izin vermesi için Tanrı Mısır’a on felaket göndermiş, Musa halkıyla birlikte Kızıldeniz’i aşarak kırk yıl süren bir yolculuğa çıkmıştır.
Musa’nın Asası Musa’nın kayınbabası Yetro, Firavun’un sarayında bulduğu Yusuf’un asasını alıp bahçesine gömmüş, bahçede toprağa kök salan asayı kimse sökmeyi becerememiştir. Firavun’un sarayından kaçıp Yetro’ya sığınan Musa, asanın Tanrı’nın Âdem’e verdiği asa olduğunu anlayınca kolaylıkla yerinden sökmüş, böylece ilk mucizesini gerçekleştirmiştir. Musa’nın asasını kök saldığı topraktan sökerek peygamber olduğunu ispatlaması ile Kelt Mitolojisinde Kral Arthur’un kılıcı excaliburu saplandığı kayadan çıkararak kral olduğunu ispatlaması temaları arasındaki benzerlik dikkat çekicidir.
Musevilik Musa peygamberin kurucusu olmasına atfen Yahudi dinine verilen isimdir. Bkz. Yahudilik
Mussar Yahudi ahlakını yapılandıran kabalistik yazının adıdır.
Mussar Hareketi 19. yüzyılda Doğu Avrupa Yahudilerince (özellikle Litvanya’da) başlatılan kültürel, ahlaki ve eğitime yörenlik düzenlemelerin adıdır.
Nabot İsrail kralı Ahab’ın üzüm bağını elde etmek için öldürdüğü bir köylünün adı olup, İlya peygamber bu yüzden krallığın yıkılacağı kehanetinde bulunmuştur.
Nachmanides 1195-1270. Aristotelesçiliğin aleyhtarı olan İspanyol bir kabalistin adıdır.
Nadab Eski Ahit’te babası Jerobam’ın ardından iki yıllığına İsrail kralı olduğu, generallerinden Baaşa tarafından bir suikast sonucu öldürüldüğü yazmaktadır (1 Krallar 14-15)
Nahum Önemsiz peygamberlerin yedincisinin adı olup, Eski Ahit’in kendi adıyla anılan 7. kitabında sürgün olduğu Asur başkenti Nineveh’in düşüşünü anlatmaktadır. MÖ 726-698 tarihleri arasında peygamberlik yaptığı sanılmaktadır.
Nathan Davut ile Süleyman peygamberler zamanında yaşamış bir peygamberin adıdır. Davut’u Uriah kralının karısı Bathşeba ile zina yapmakla suçlamıştır. (2. Samuel 7:2-17, 12:1-25).
Nebaioth Eski Ahit’te İsmail’in oğlu olarak adı geçmektedir. 8Tekvin 25: 12-16)
Nehemiah İran kralı I. Artakseres’in esaretinden kurtulduktan sonra MÖ 5. yüzyılın ortalarında Kudüs’ün tekrar inşasına liderlik eden kişi olup, Eski Ahit’te (16. kitap) bahsi geçmektedir.
Nephilim, Nefilim Sami dilindeki ‘NFL’den kökünü alan Nefilim kelimesi ‘aşağı, yani dünyaya atılmak’ anlamına gelmektedir. Bazı erken dönem Yahudi bilginlerin eserleri cennetten atılmış ve dünyada bulunan bu ilahî varlıklardan söz etmektedirler. Eski Ahit’te (Tekvin 6:4) adları geçmekte olup, Nuh tufanından önce yeryüzünde bulunan bu ‘Tanrı oğulları’nın ‘insan kızları’yla evlenmeleri sonucunda güçlü ve kahraman bir ırk meydana gelmiştir.
Ner Tamid Her sinagogda Tevratın bulunduğu kabinde yakılan ateşin adı olup, İbranice ‘sonsuz alev’ anlamına gelmektedir.
Neşama Kabalistlerin üst benlik için kullandığı terimdir.
Netsah Kabala ağacının yedinci sefirotunun adıdır.
Nibhaz Eski Ahit’te adı geçen (2 Krallar 17:31) bir putun olup, muhtemelen Zabialıların köpek formunda tasvir ettiği iblistir.
Nikodemus Sanhedrin halkından bir Pharisee olup Yeni Ahit’te (Yuhanna 3: 1-21) İsa peygamberin öğretisi hakkında bilgi sahibi olmak için gece ziyaretine geldiği yazmaktadır.
Nisrok Eski Ahit’te (2. Krallar 19:37, Yeşeya 37: 38) adı geçen bir Asur tanrısının adı olup, Sennakherib tapınağında ona ibadet edilmekteydi.
Nişan Geleneksel toplumda nişan evlilik kadar ciddi bir kurum olup, karı-koca gözüyle bakılan nişanlıların ayrılmasına boşanma gözüyle bakılmaktaydı.
Nuh [Yahudilik, Hıristiyanlık] Methuselah’ın torunu ve Lameç’in oğlu olup, tüm
dünyayı kaplayacak bir sel tufanından ailesini ve tüm hayvanlardan birer çifti inşa ettiği gemiye toplayarak kurtarmıştır. Nuh’un hikâyesi Eski Ahit ve Kur’ân da anlatılmaktadır.
Eski Ahit’e göre 500 yıl yaşamış, Şem, Ham ve Yafes adlarında (Tekvin 5:32) üç çocuğu olmuştur. Nuh’un karısının adı standart İncil’de geçmemekle birlikte Yahudi geleneğinde Emzara (Jübile kitabı) ve Naamah (Yaşer kitabı) adları kayıtlıdır.
Eski Ahit’e göre insanların ahlakı günden güne bozulunca tanrı bir sel baskınıyla insanlığı yok etmeye karar verir (Tekvin 6:7) ve Nuh ile bir anlaşma yaparak ona bir gemi inşa etmesini buyurur (Tekvin 6:14-16).
Kur’ân-ı Kerim’de da Nuh’tan peygamber olarak bahsedilmekle birlikte Eski Ahit’te anlatılan tufan felaketinden önemli bir farkı içermektedir: Eski Ahit’e göre tufan tüm dünyayı etkilemişken, Kur’ân da lokal bir felakettir ve sadece Nuh’un halkını etkilemiştir.
Nuh’un Gemisi Eski Ahit’te (Tekvin 6-9) Sel tufanı öncesinde tanrının emriyle Nuh’un inşa ettiği devasa büyüklükte geminin adı olup, tufan sırasında ailesinin yanı sıra her cinsten hayvandan birer çifti barındıracaktır. Gemi, İbranice ‘gōp̱er’ adı verilen ve anlamı açık olmayan bir ağaç türünden yapılmıştır. Katranla kaplanan gemi 300 kubit boyunda, 50 kubit genişliğinde ve 30 kubit yüksekliğindedir. Bu durumda bahsi geçen antik ölçü birimi eğer Mısır kubiti ise gemi 129-165 m uzunluk, 21.5-27 m genişlik, 12.9-16.5 m yükseklik ölçülerinde eğer Sümer kubiti ise 155.2 m uzunluk, 25.9 m genişlik, 15.5 m yükseklik ölçülerindedir.
Bkz. Tufan
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009
Ayrıca Bakın
Yahudilik, Musevilik, Yahudulik tarihi