Budizm Terimleri Sözlüğü adlı bu küçük alfabetik sözlükte Budizm inancı konulu maddeleri kısaca formda sunmaya çalıştım.
A-Tsa-Ras [Budizm-Bon Dini] Tibet dilinde kirlenmiş, günahkâr ruh anlamına gelen bir terimdir.
Abhayagiri Theravada Budizmi’nin önemli bir manastırının adı olup kral Vattagamani Abhaya (MÖ 29-17) tarafından Seylan’ın kuzeyinde yer alan Anuradhapura’da yaptırılmıştır. Çinli seyyah Fa-hien’e göre MS 400 tarihinde 5.000 rahip ve münzevi burada Mahayana ve Hinayana öğretisi üzerinde çalışmaktaydı.
Abhayakara Kötü bir kralı korkutmak için birdenbire dev bir yılan ortaya çıkaran Bengalli rahibin adıdır.
Abhidhamma, Abhidhamma Pitaka, Abhidharma Pitaka Güneydoğu Asya ve Seylan’da yaygın Theravada Budizmi’nin Tripitaka (Sanskritçe ‘Üç Sepet’) adlı yazıtının üçüncü ve son bölümünün adıdır (Diğerleri: Sutta Pitaka, Vinaya Pitaka)
< Sanskrit abhi ‘-e doğru’ + dhamma ‘din, kanun, görev’
Abhidharmakosa Çin Budizmi’nin Kosa mezhebinin kutsal metinlerinin adıdır.
Abhijna, Abhinna İnsan bilincinin sınırlarını aşan 5 veya 6 gücün adı olup Gautama Buda karanlığı aydınlığa çevirecek abhijnaların varlığından bahsetmiştir:
- Divyaçakşus ‘tanrısal göz’
- Divyasrotra ‘tanrısal kulak’
- Riddhisakşatkriya ‘sezgisel öğrenme’
- Purvanivasajnana ‘eski varoluşları bilmek’
- Paraçittajnana ‘başkalarının düşünce ve hislerini anlama’
Abhimukhi 12 Bhumis’ten birisi olan küçük bir tanrıçanın adı olup, asa ve kitap tutarken tasvir edilmektedir.
Abuda 8 Japon cehenneminden birisinin adıdır.
Adharma Brahma’nın oğlu olup, yıkımın kişileştirilmiş formudur.
Adhikittasikkha Meditasyon ve düşünce egzersizlerine verilen isimdir.
Adhimuktikarya 12 Bhumis’ten birisi olan bir tanrıçanın adıdır.
Adi Buda Buda’nın ruhundan ayrılan etrafa yayılan evrenin ruhuna verilen isim olup ‘sonsuz öğretici’ anlamına gelmekte ve ilk yaratıcı olarak kabul görmektedir.
Agnidatta Kendini çok başlı bir yılana dönüştüren bir inançsız olup, Şariputra garudaya dönüşerek onu yenmiştir.
Ajatasatru Bimbisara ile Vaidehi’nin oğlu olan bir kralın olup, Devadatta ile birlikte sarhoş yakaladıkları Nalagiri filini koşturarak Buda’yı ezmesi için sokağa bırakmışlardır.
Akala Beş büyük bilge kraldan birisinin adı olup, Hindistan’da ‘öğretinin koruyucusu’ kabul edilmekte ve Sanskritçe ‘kımıldayamaz, hareket edemez’ anlamına gelmektedir. Tapınaklarda bulunan tasvirlerinde üç gözlü, altı kollu olup, ellerinde kılıç, balta, ilmek ve yıldırım (Vajra) tutmaktadır. Japonya’da Fudō myō-ō adıyla bilinmektedir.
Akasagarbha Tibet gök tanrısının adı olup, onikinci bodhisattvadır.
Aku-Yoga Bazı yoga pozisyonlarında uygulanan akupunktur tedavisinin adıdır.
Alaya Tüm varlıkların ve cansız maddelerin temelini oluşturan evrensel ruhun adı olup çözünemez, eriyemez anlamına gelmektedir.
< Sanskritçe a ‘olumsuzluk eki’ + laya ‘çözülme, erime’
Amala Zen felesefesinde sritüel aydınlanmanın kaynağı olan Satori için kullanılan bir terimdir.
Amaradevi Kendisine musallat olan erkekleri bir sepete koyarak gece boyu hapseden erdemli bir kadının adıdır.
Amida Mahayana Budizminde en ünlü Buda olup, ‘kötülükten uzak toprak’ adı verilen tanrılara özgü yeri kurmuştur. Japonya’ya Jodo (cennet) tarikatı tarafından sokulmuş olan bu tarıya inananları Namu Amida Butsu (Kurtar beni Buda Amuda) diye yakarmaktadır.
Amidizm, Amidaizm Büyük taşıt anlamına gelen Mahayana Budizminin bir kolunun Japonca karşılığı olup Sanksritçe Amitabha, Çince Omit’ofo adlarıyla bilinmektedir. Amidistlere göre insan ancak imanının yardımıyla kurtuluşa ulaşabilir.
Amitabha Mahayana ekolünün en önemli Budalarından birisinin adı olup (Japonca Amida) Sanskritçede amitabha ‘sonsuz ışık’ anlamına gelmektedir.
Amitayas Buda’nın adlarından birisi olup, Buda’nın sonsuz ışığı anlamına gelmektedir.
Amrapati Buda’nın ayaklarına kapanıp ağlayan günahkâr bir kadının adıdır, gözyaşları Buda’nın ayak izlerine dönüşmüştür.
Amrtadhara Kutsal bir bekçinin adıdır.
Anagami Hintçe geri dönmeyen anlamına gelen kutsiyetin üçüncü aşamasının adıdır.
Ananda Buda’nın sevdiği öğrencilerinden birisinin adıdır.
Anantamukhi 12 dharaniden birisinin adıdır.
Anathapindada Bir prensten olağanüstü güzellikte bir atı satın alıp Buda’ya veren zengin bir tüccarına adıdır.
Anatta En önemli doktrinlerden birisi olup tam anlamı ‘Ben değil’dir:
‘Bu bana ait birşey değil, bu bana ait bir ben değil, ben bu değilim’
< Pali dilinde an ‘olumsuzluk eki’ + atta ‘kendi, öz’
Angida On sekiz Lohan’dan birisi olup, elinde bir kitap ve asa tutan yaşlı bir adam formunda Maitreya’nın görünümlerinden birisi olarak tasvir edilmektedir.
Anşitsu Japonya’da Budist rahiplerin inzivaya çekildikleri yerlere verilen isimdir.
Anupapadaka Dhayani Budalarının ait olduğu bir tanrı grubunun adı olup doğrudan Kozmik Akıl Mahat’tan geliştiklerine inanılmaktadır.
Anussati Bir meditasyon çeşidinin adıdır.
Aparajita 1. Ratnasambhava’nın görünümlerinden birisi olup, Ganeşa üzerine orutur formda ve sarı renkte tasvir edilmektedir.
- Khrodadevatalardan birisi olan, Rudra’nın görünümlerinden birisidir.
- Durga’nın görünümlerinden birisi olan bir tanrıçanın adıdır.
Apaya Dört Istırap Dünyası (Cehennem, Ölüler Âlemi, Hayvanlık, Cinler Âlemi) veya sapa yollar anlamına gelmektedir.
Arhat Yaşamı sırasında Nirvana’ya ulaştığı için tekrar doğmayacak azizlere verilen isimdir. Theravada ekolüne göre Arhat’a ulaşmadan önce 3 yoldan geçmek gerekir:
- Akıntı girişi yolu
- Bir kez yeniden geri dönüş yolu
- Yeniden geri dönüş yolu
< Sanskritçe arhat, Pali dilinde arahant ‘değerli, kıymetli’
Arhatik Yoga Çoa Kok Sui’nin geliştirdiği, çakraları etkileyerek vücudun ömrünü uzatmayı amaçlayan karma bir yoga yönteminin adıdır.
Aris Birmanya’da 19. yüzyıla kadar varlığını sürdürebilen tanrıça Şakti’ye tapınan, kadın kadına cinsel ilişkide bulunan, büyücülükle uğraşan koyu renk giysili rahibeler tarikatının adıdır.
Ariya Puggala Theravada Budizm’inde kutsallığın dört basamağından birisine ulaşan kişilere verilen isimdir.
Arpanakana Manjuşri’nin görünümlerinden birisi olan bilgelik tanrısının adıdır.
Artemisia 8 değerli şeyden birisi kabul edilen iyi şans sembolüdür.
Arupa Loka Budistlerin hayal âlemi anlamında kullandıkları bir terim olup yeniden doğuşun gerçekleştiği üç dünyanın en yücesinin adıdır.
Arupavakara Dünyanın tamamını oluşturan üç bölge olarak bilinen Avakaralardan birisinin adıdır.
Arya Savaka Yedi değerli müritin adlarıdır. Bunlar:
- Güven Veren
- Güvenden Kurtarılmış
- Beden Şahidi
- Her iki taraftan kurtarılmış
- Gerçeklik Göstermiş
- Anlayışı Olgunlaşmış
- Bilgiden Kurtarılmış
Arya Tara Amoghasiddhi’nin eşi olan tanrıça Tara’nın görünümlerinden birisidir.
Asalha Puja Hindistan’da her yıl 15 Temmuz tarihinde (mahalli ay takviminde 8. ayın hilal zamanı) düzenlenen bir Theravada Budist festivalinin adı olup Buda’nın Benares’teki Geyik Parkı’nda verdiği vaaz ve sanghanın kuruluşu anılmaktadır. Tayland’da Asanha Puja adıyla bilinmekte olup, resmi tatil günüdür.
Asanga MS. 5. yüzyılda Yogaçara okulunun kurucusu olan Budacı filozofun adıdır.
Asita 18 Lohan’dan birisinin adı olup, bazı kaynaklarda Maitreya’nın görünümlerinden birisi olarak geçmektedir.
Asokakanta Mariki’nin görünümlerinden birisi olup, altın renginde ve bir domuza biner veya lotus pozisyonunda ay üzerinde oturur formda tasvir edilir.
Asrava Zihnin ve beş duyu organının aydınlanmamış insanlarda sebep olduğu yanılsama duygusunun adıdır.
Aşuku-Nyorai Toprak elementini simgeler. Japonca Aşuku-Nyorai, Hintçe Akşobhya, Aksobhya, Çince Ah-Çu-For, Tibet dilinde Mi Kyu Pa veya Sang Gye ‘değişmez, sarsılmaz Buddha’ anlamına gelip tasvirlerinde sol yumruğu hafifçe sıkılmış pozisyonda belinde dinlenmekte Bodhisitta’nın gücü ve sağlamlığını temsil etmektedir.
At Buda’nın atının adı Kantaka’ydı.
Attavada Ruhun kalıcığı kuramının adıdır.
< Pali dili attan (Sanskritçe atman) ‘kendi, öz, benlik’ + vada ‘öğreti’
Atthakatha Pali dilinde yazılmış toplumu tarih ve din hakkında aydınlatmayı amaçlayan yorumların adı olup ‘açıklama’ anlamına gelmektedir.
Atthangika Magga Dört gerçeklikten birisi olup doğru düşünce, doğru birikim, doğru yaşam ve davranışı ifade eder.
Aurobindo, Sri MS 1872-1950. Hıristiyanlıkla sentezlenmiş İnternal Yoga’nın yaratıcısının adıdır.
Avacara Dünyayı oluşturan üç bölgenin adıdır. Bunlar:
- Kama: Mantık Alanı
- Rupa: Hassas Gövdeli Alan
- Arupavacara: Gövdesiz Alan
Avalokitesvara Mahayana Budizminde en önemli tanrılardan birisinin adıdır. Sanskritçe avalokita ‘gözlemek’ ve işvara ‘tanrı’ kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Japonya’da Kannon, Tibet’te Çen Resig, Kore’de Kvan Um, Çin’de Kuan-yin adlarıyla bilinmektedir.
Ayatana İnsanın fizkisel varlığını oluşturan altı yeti (Şadayatanas = beş duyu + zihin) ile bunların karşılığı olan altı nesneden oluşan 12 üyeli kategorinin parçalarının adıdır.
< Sanskrit ayatana ‘alan, taban’
Ayurvasita 12 Paramita tanrıçasından birisinin adıdır.
Bahusodara Syama’nın annesi olan bir tanrıçanın adıdır.
Balaha Avalokiteşvar’ın kanatlı beyaz atının adıdır.
Bamiyan Budaları Afganistan’da Kabil’in 230 km kuzeybatısında (İpek Yolu üzerinde) bulunan Bamiyan vadisinde deniz seviyesinden 2500 m yükseklikte MS 5 veya 6. yüzyılda sarp kayalıklara oyulmuş iki dev Buda heykelinin adıdır. Heykellerin kaba hatları kumtaşı kayalarının oyulmasıyla gerçekleştirilmişken ince detaylar çamur ve samanın karıştırılmasıyla sıvanmasıyla elde edilmiştir.
Münzevi rahipler heykellerin civarındaki mağaralarda yaşamaktaydılar. Bölgenin Gazneli Mahmut tarafından fethi (12. yüzyıl) ve 2001 yılında İslamcı Taliban milisleri heykelleri kısmen tahrip etmişlerdir.
55 ve 37 m yüksekliğindeki heykeller günümüzde UNESCO’nun Dünya mirası listesine (World Heritage Sites) dahil edilmişlerdir.
Bandha Yoga yaparken günlük hayatta zorlanmayan adalelerin çalıştırılmasının adı olup bu adalelerin bazıları alt diyafram, karın ve boyundur.
Bar do Tibet Budizm’inde ölümle yeniden doğuş arasında geçen 49 günlük sürenin adıdır.
Bardo Tibet Ölüler Kitabı olan Bardo-Thodol’da tarif edilen ölümle tekrar beden bulma arasındaki süredir.
< Tibet dilinde bar ‘aralık’ + do ‘iki’
Bardo-Thodol Muhtemelen MS 8. yüzyılda Padma Sambvaha tarafından yazılmış Ölüler Kitabı’nın adı olup, insanın ölüm sonrasında geçireceği aşamalardan bahseder.
Bhagavan, Bhagavat Sanskrit ‘Muhteşem, Harika’ anlamına gelen kelime Tanrı ve yarı-Tanrılar için ama özellikle Gautama Buda, Krişna ve Vişnu’nun unvanı olarak kullanılır.
Bhaisajyaguru Gautama Buddha’nın şifacı yönünden dolayı kendisine verilen isim olup ‘tıbbın efendisi’ anlamına gelmektedir. Çin’de Yao-Şi, Japonya’da Yaku-Şi adıyla bilinmektedir.
Bhallika Buda’yı şeker kamışı ile besleyen bakirelerden birisinin adıdır.
Bhanavara Sanskrit ve Pali dilinde 8.000 heceden oluşan kutsal metinlerin bölümlerinden her birinin adıdır.
Bhikşu Dünyevi arzulardan tamamen sıyrılmış dilencilerin adı olup dişil formu Bhikşuni’dir
< Sanskrit bhikş ‘dilenmek’
Bikşu Buda’nın ilk dört müridine verilen isimdir. Bunlar: Kun Dadhana, Kaşyapa, Pindola ve Rahula
Boddhipakkiya Dhamma Budizmin tüm öğretilerinin (Dikkatin dört prensibi, dört gayret, beş spritüel yetenek, beş spritüel güç, yedi aydınlanma şarkısı, sekiz yollu patika) genel adıdır.
Bodhi ağacı, Bo ağacı Hindistan’ın Bihar eyaletinde bulunan, Buda’nın Gaya’da aydınlandığı sırada altında oturduğu ağacın adıdır.
Bodhidarma Efsaneye göre Seylan adasında doğmuş ve Çin’e giderek Zen mezhebini kurmuş bir keşişin adıdır.
Bodhisattava Mahayana Budizm’inde insanların Nirvana’ya ulaşmasına yardım eden aydınlatıcı ruhun adı olup, Japonca Bosatsu, Çince Pu-sa adıyla bilinmektedir.
Bonz, Bonze, Bonzō, Bonsō Japonya’da Budist rahiplere verilen isimdir.
Bosatsu Sanksrit kökenli, Buda’nın geçmişte, bugün ve gelecekteki belirtisi olan Bodhisattva ‘aydın kimse’ kelimesinin Japonca formudur. Nirvana’ya ulaşmak yerine kendi varoluşundan kaçarak yeryüzündeki insanlara faydalı olmayı seçmiştir.
Japonya’da tanınan Bosatsu formları:
- Kannon Bosatsu ‘Merhamet Tanrıçası’ (Sanskrit Avalokitesvara, Avalokiteşvara, Lokeşvara; Çince Guanyin)
- Jizo Bosatsu ‘cehennemdeki ruhların gardiyanı’ (Sanskrit Ksitigarbha; Çince Dizang; Tibet’te Sai-snying-po)
- Miroku Bosatsu, Jişi Bosatsu (Sanskrit Maitreya, Çince Miluo Fo)
- Kokuzo Bosatsu ‘Engin ve sonsuz kap’ (Sanskrit Akasagarbha) Akıl ve bilgelik tanrısı olup sanatçı ve zanaatkârların koruyucusudur.
- Monju Bosatsu ‘soylu ve yumuşak olan’ (Sanskrit Manjuşri, Man-jusri; Çince Venşu; Tibet’te Jam-dpal)
- Fugen Bosatsu ‘Budizm öğreticisinin koruyucusu’ (Sanksritçe Samantabhadra)
- Seişi/Dai-seişi Bosatsu (Sanksrit Mahasthamaprapta)
- Gakko Bosatsu ‘Ay ışığı Bosatsusu’ (Sanskritçe Candraprabha)
- Nikko Bosatsu ‘Güneş ışığı Bosatsusu’ (Sanksritçe Suryaprabha)
10.Yaku-o Bosatsu (Sanksritçe Bhaisajya-sumudgata)
11.Yaku-jo Bosatsu (Sanksrit Bhai-sajyaraja)
- Hozo Bosatsu (Sanksrit Dharmakara)
13.Tarani (Sanksrit Tara)
14.Hannya (Sanksritçe Prajnaparamita)
Brahmaçarya Cinsel arzuların kontrol altında tutulduğu rahip ve rahibelere özgü yaşam tarzının adıdır.
< Sanskrit brahman ‘ilahi’ + çarya ‘davranış’
Brahmavihara İnsanın Brahman cennetinde yeniden doğması için gerekli dört prensibin adıdır. Bunlar:
- Maitri ‘duygu kardeşliği’
- Karuna ‘merhamet’
- Mudita ‘sevinç’
- Upeksha ‘ağırbaşlılık’
Buda, Buddha Nepal asıllı dini lider Sidharta Gautama’ya (MÖ 563- 483) verilen isim olup Budist öğretinin kurucusudur. Hayat hikâyesi çeşitli efsanelerle süslenerek bugüne ulaşmıştır. Buda bir tanrı değildir ama hiç bir tanrıyla kıyaslanamayan bir kahraman, insanların aslanıdır. Kendisine bir tanrı gibi saygı gösterilmesini istemeyen Buda, Tanrıların insanın kurtuluşunda bir rol oynadığına inanmamaktadır. Buda, kendisini de kurtuluşa giden yol değil yolu gösteren olarak tanımlamıştır.
Söylenceye göre Kapilavastu’da hüküm süren Sakya ailesinden Sudhodana kralı ile karısı dünyalar güzeli Maya’nın oğludur. Buda’nın yeryüzüne inmeden önce bir Bodhisattava ‘mükemmel yaratık’ olduğuna ve tanrıların onu Sudhona ile Maya’nın evine bebek olarak gönderdiği gün tüm tabiatın sevinç içinde olduğuna ağaçların çiçek açıp, kuşların neşeyle şakıdığına inanılmaktadır. Doğum sırasında annesi Lumbini koruluğuna gitmiş burada sağ eliyle sala ağacının bir dalını tutarak çocuğu doğurmuş, bu sırada tanrı İndra ile Brahma Bodhisattava’yı kucaklamak için gelmişlerdir. Sidharta adını alan çocuğun annesi doğumdan yedi gün sonra mutluluktan ölünce teyzesi Mahapracapati tarafından büyütülmüştür.
Budist doktrinin anlaşılması için Buda’nın Benares civarındaki Sarnath vaazında açıkladığı dört kutsal gerçeği kavramak gerekmektedir.
| Buda’nın Sarnath Vaazı’ndan |
| İşte, ey rahipler! Acı üzerine kutsal gerçek şudur: Doğu acıdır, yaşlılık acıdır, hastalık acıdır, insanın sevmediği biriyle birleşmesi acıdır, sevilen birinden ayrılmak acıdır, istenilen şeyi elde edememek acıdır. Kısacası istenebilen beş şey acıdır…
İşte, ey rahipler, acının kaynağı ile ilgili kutsal gerçek şudur: Yeni doğuşlara götüren susuzluktur bu aynı zamanda zevktir ve aşırı istektir… İşte, ey rahipler, acıyı ortadan kaldıracak kutsal gerçek şudur: Bu susuzluğun ortadan kaldırılması bütün istekleri yok etmekle mümkün olabilir. İsteklerden kurtulmak, isteklerden hiç bir iz kalmamasını sağlamak gerekmektedir. İşte, ey rahipler, acıyı ortadan kaldıran yola götüren kutsal gerçek şudur: Sekiz dallı keçi yoludur bu: Ve bu sekiz dal da şunlardır: Salt inanç, salt irade, salt uygulama, salh hafıza, salt derin düşünme… Rüzgârın değmesiyle huzura kavuşan ve gözümüzün önünden kaybolan ışık gibi bilge de huzura girer. Huzurun içinde bu şekilde kaybolan kimse varlığından kopup ayrılmışmıdır? Bütün kusularından kurtulmuş olarak sonsuzluğa dek varlığa sahipmidir? Ey bilgeler, siz ki gerçekten bunları bilirsiniz, söyleyebilir misiniz bana? Huzurda kaybolan biri hiç bir ölçü ile ölçülemez ve ondan söz etmek için de tek kelime yoktur. Onu yakalayabilecek düşünce boşlukta kayar. Konuşmanın her cümlesi de boşlukta düşünceyle birlikte kayıp gider. |
Buda Kapala Tibet’te Buda’nın şeytani formuna verilen isimdir
Buda Mandala Evreni sembolize eden çeşitli geometrik şekillerin (genelde dairesel) adı olup meditasyona yardımcı olarak kullanılırlar.
Buda Vişnu Buda’nın yeryüzüne inişlerinde aldığı görünümlerden birisidir.
Budaçarita, Budaçarita Kavya-Sutra Aşvaghosa’nın Buda’nın hayatını anlattığı Sanskrit şiirinin adı olup MS 2. yüzyılda yazılmıştır. Çince ve Tibet dilindeki çevirileri korunmakla birlikte orijinal Sanskrit metnin sadece ilk bölümü günümüze ulaşmıştır.
Burgan, Burkan Budist Uygur Türklerinin Buda için kullandıkları isimdir.
Butsu Japonca Buda’nın adıdır.
Butsudan Japonya’da her ailenin evin koruyucu ruhlarına, çiçeklerle süsleyip tabaklarla yemek bıraktıkları sunağın adıdır.
Butsudo Japonca Budizm için kullanılan kelime olup ‘Buda’nın yolu’ anlamındadır.
Ayrıca Bak. Budizm Terimleri Sözlüğü C-Z
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009