Aşağıdaki küçük sözlük Hristiyan Terimleri Sözlüğü, Hristiyanlık Kavramları Sözlüğü, Hıristiyan teoloji terimleri sözlüğü hatta Hristiyan Mitolojisi Sözlüğü olarak tanımlanabilenecek özet ve yüzeysel açıklamalar içeren alfabetik bir çalışmanın C ve E harfleriyle başlayan terimlerini içermektedir.
Carmina Burana 1803 yılında Bavyera’da bir Benedikten manastırında bulunan, altı dini oyunu içeren 13. yüzyıl yazmasının adıdır.
Cecilia, Azize Cecilia Hristi-yanlığın erken döneminde şehit edilen Romalı bir kadının adı olup yortu günü 22 Şubattır.
Cehennem Şeytan ve ona sadık meleklerin yaşadığı, Tanrıyı inkar edenlerin sonsuza dek yanarak acı çekeceği bir yer olarak tasvir edilmektedir.
Cella Küçük şapel ve rahip odalarına verilen isimdir.
Cena Latince akşam yemeği anlamına gelen terim daha çok Hz. İsa’nın öleceğini bildirdiği son akşam yemeğini tanımlamak için kullanılmış ve her yıl ‘Kutsal Perşembe’ adıyla kutlanmıştır.
Yahudiler Mısır’dan ayrılırken yedikleri son yemeğin hatırasını yaşatmak için her yıl birlikte bir akşam yemeği yiyorlardı. Son akşam yemeği de bu Yahudi geleneğinin devamı olarak İsa ve havarileri tarafından gerçekleşmiştir.
Chiara, Assisili Azize Chiara MS 13. yüzyılda Azize Chiara adlı tarikatı kuran aynı isimli başrahibenin adı olup yortu günü 11 Ağustos’tur.
Christ, Christus Hz. İsa’nın adlarından birisi olup daha çok Jesus Christ olarak bilinen adın bir parçasıdır. Bkz. İsa
Christian Scientist Amerikalı şifacı Mary Baker Eddy (1812-1910) tarafından kurulan, İngiltere ve Amerika’da yaygın bir tarikatın adı olup, insanın bedensel yapısını yadsımaktadılar. Kitab-ı Mukaddes dizelerini çeşitli hastalıklardan kurtulmak için temel öğreti olarak uygulayan tarikat, ruhani bir varlık olarak gördükleri insanoğluna ait hastalıkları tanrısal gerçeklerin açıklanmasıyla iyileştirilebileğine inanmaktadırlar.
Ciaran, Clonmacnoise’li Aziz Ciaran İrlanda manastır sisteminin kurucusu olan başkeşişin adı olup (MS 516-549) yortu günü 9 Eylüldür.
Cizvit, Cizvitler Latince Societas Iesu ‘Hz. İsa topluluğu’ anlamına gelip Roman Katolik kilisesine bağlı doğrudan Papa’nın hizmetinde bir tarikatın adıdır. 16. yüzyılda Protestan reform hareketinin başlangıcından itibaren Cizvit olarak bilinmekte, tarikatın kurucusu Basklı asil Loyolalı Saint Ignatius aynı zamanda asker olduğundan Papa’nın piyade askerleri adıyla da bilinmektedirler. Günümüzde 6 kıta ve 112 ülkeye dağılmış 20.000’in üzerinde üyesiyle Katolik kilisesinin en büyük tarikatıdır. Cizvit tarikatının Hz. Meryem (Madonna Della Strada) tarafından kutsandığına ve korunduğuna inanılmaktadır.
15 Ağustos 1534 tarihinde Loyala’nın Iñigo López köyünden Ignatius ve altı öğrencisi (Francis Xavier [Basklı], Alfonso Salmeron, James Lainez, Nicholas Bobadilla [İspanyollar], Peter Faber [Fransız] Simon Rodrigues [Portekizli]) Paris’in dışında Montmarte’de bir şapelde (bugünkü St. Denys şapeli yakınlarında) buluşmuş, fakirlik ve cinsel saflık yemini ederek Cizvit tarikatini kurmuştur.
1537’de Ignatius İtalya’ya gidince Papa’ın övgüsüyle karşılanmış ve kendisine papaz yetiştirme yetkisi verilmiştir.
Clapham Tarikatı 1790-1830 yılları arasında Londra’nın güneyinde yer alan Clapham banliyosunun piskoposu John Venn’in kurduğu ve köleliğin kaldırılması için mücadele eden bir tarikatın adıdır.
Clarissa 18. yüzyılda kadın ermiş Clara tarafından kurulan bir tarikatın adıdır.
Cluny Tarikatı Merkez Fransa’nın doğusunda ve Mâcon kentinin kuzeybatısında bulunan Cluny köyünde Frank kralları zamanında kurulmuş bir tarikatın adıdır. 12. yüzyılda en parlak dönemini yaşamışsa da 1340 tarihinden itibaren çözülmeye başlamıştır.
Collegia pietatis Kilisenin yozlaşmasına karşı çıkmak ve bireysel ibadet yöntemleri geliştirmek amaçlı yapılan kutsal metinleri inceleme toplantılarının adıdır.
Colman, Lindisfarneli Aziz Colman Kelt manastırlarının ve İrlanda kilisesinin kurucularından birisi olan, İskoç kilisesinde 18 Şubat’ta kutlanılan bir piskoposun adıdır (MS 605-676)
Columba, Aziz Colum İskoçya’da Hıristiyanlığın yayılmasına ön ayak olmuş İngiliz misyonerin (MS 521-97) adı olup yortu günü 9 Hazirandır.
Communion, Cemaat Hıristiyan mezhep ve kilise topluluklarının adıdır.
Corpus [Hıristiyan] Hz. İsa’nın çarmıha gerilen bedeni için kullanılan terimdir.
< Latince corpus ‘beden, vücut’
Crucifix Çarmıha gerilmiş İsa heykelinin adıdır. Jesus/Christ/Hz.İsa Kudüs şehrinin dışında Romalılar tarafından ‘Kafatası’ tepesinde (İbranice Golgotha, Latince Calvaria) çarmıha gerilmiş, onun ölümü ve yeniden dirilişi Hıristiyan inancının en önemli sembolü olmuştur.
Çan Kulesi Bir kilisenin bitişiği ya da yakınlarında bir yere yapılan, üst bölümünde bir ya da daha çok çan bulunan kulenin adıdır. İlk örnekleri silindirik formda iken sonraları kare kesitli inşa edilmişlerdir.
Çarmıha Gerilme Hz. İsa’nın MS 32 yılında Yahuda’nın Romalı valisi Pontius Pilatus’un emriyle çarmıha gerilmesi olayı hem Hıristiyanlığın en önemli sembolu hem de Eski Ahit ile yeni Ahit arasında dönüm noktası olmuştur.
Çingene İncili Hz. İsa, Kalderaş kabilesinde Sunto Del ‘Tanrısal Oğul’, diğer kavimlerde Tikno Devel ‘Küçük Tanrı’ olarak bilinmekte ve Hz. Meryem’in adları Meryem olan iki kız kardeşinin daha olduğuna inanılmaktadır. Her üç Meryem’de Porsaїda’da (İnsanlığın efsanevi ilk vatanı) yaşamaktadır. Birinci Meryem Küçük tanrı’yı doğurmuş, ikincisi vaftiz anası olmuş, üçüncüsü ise çarmıhın önünde durmuştur. Yahudilerin öldürmek için çok eziyet ettiği hatta diri diri bir mezara gömdükleri Tanrısal oğul mezarının üzerindeki kayayı devirip çıkmış ve Sinpetra ‘Tanrısal Baba’ ile birlikte gökyüzüne yükselmiştir.
Dağılmış Olanlar Önceleri İsrail dışında dağılan Yahudileri tanımlamak amacıyla kullanılmakta iken zamanla Hıristiyanları da kapsamıştır.
Dalmatike Anglikan ve Katolik rahiplerinin günlük cüppelerinin üzerine giydiği ayin elbisesinin adıdır.
Dante Alighieri MS 1265-1321. İlahi Komedya (Divina Commedia) adlı eserinde Araf, Cehennem ve Cenneti içeren bir yolculuğu tasvir eden Floransalı İtalyan şairin adıdır. Bazı yazarlar eserde Tapınakçılara ait izler bulmuştur.
Deccal Şeytan’ın insan kılığına bürünmüş formunun adı olup Antichrist olarak bilinir. Bkz. Antichrist
Decius MS 249-251 tarihleri arasında Roma imparatoru olan Gaius Messius Quintus Traianus Decius’un Ashab-ı Kehf’in (Yedi Uyurlar) bir mağaraya kapatılmasına sebep olmuştur.
Deuterocanonical Bkz. Apokrif Metinler
Devil Avrupa dillerinde ‘şeytan’ anlamına gelen kelime Yunanca ‘diabolos’ (düşman) kelimesinin bozulmuş halidir. İbranice karşılığı ise Satan’dır.
Devotio Moderna 14-16. yüzyıllar arasında Katolik rahipleri arasında Belçika’da doğup, Almanya, Fransa hatta İspanya ve İtalya’ya dek yayılan iç yaşama yönelme ve tefekküre dalmayı amaçlayan akımın adı olup, Latince ‘yeni ibadet’ anlamına gelmektedir.
Diadokhos MS 451 yılında toplanan Kalhkedon konsilinde, konsilin tanımladığı öğretiyi savunan Efir’in Photike kentinden olan piskoposun adıdır.
Dianetik L. Ron Hubbard tarafından kurulan Scientology tarikatının geliştirdiği bir sistemin adı olup aklı zararlı düşüncelerden temizleyerek psikosomatik rahatsızlıkların terapisi amaçlanır.
Diaspora Yahudilerin Babil sürgününün (MÖ 586) ve Roma işgalinin (MS 136) ardından yabancı ülkelere dağılmasının adı olup zamanla vatanlarından uzakta yaşayan tüm halklar için kullanılmaya başlanmıştır. Yunanca ‘dağılma; tohumların saçılması’ anlamına gelen terimin İbranice karşılığı ‘Galut’tur.
Didakhe MS 2. Yüzyılın ilk yarısında yazıldığı sanılmasına karşın İzmit Rum metropoliti Philotheos Bryennios tarafından 1873 tarihinde bulunan ilk Hıristiyan topluluklarına eğitici bilgiler veren bir kitapçığın adı olup Yunanca ‘öğreti’ anlamına gelmektedir. Didakhe, üç bölümden oluşmaktadır:
- Hıristiyanlığa yaklaşım
- Ekmek ve şarap ayini, vaftiz gibi törenler
- Kilise organizasyonu
Didaskalos Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde papaz adaylarına eğitim veren öğretmenler için kullanılan terim olup Yunanca ‘öğretmen’ anlamına gelmektedir.
Dimas, Aziz Dismas, Dysmas, Dumas Hz. İsa ile birlikte çarmıha gerilen iki hırsızdan birisinin adı olup, İsa’ya günahlarından dolayı pişmanlığını bildirmiş ve krallığında kendisini unutmamasını istemiştir (Matta 27:38, Markos 15:27-28, Luka 23:33, Yuhanna 19:18) Bu yüzden ‘İyi hırsız’ olarak da anılmaktadır.
Dionysius Yedi Uyurlardan birisinin adıdır.
Dipsiz Derinlikler Kötü ruhların hapsedildiğine inanılan yerin adıdır.
Diriliş Hz. İsa’nın dirilip tekrar yeryüzüne inmesi Hıristiyanlığın en önemli dogmalarından birisidir.
Diyakoz Üç aşamalı ruhbanlık sisteminde piskoposluk ve papazlıktan önceki aşamanın adıdır. Katolik ve Anglikan kiliselerinde 1960’lara dek ruhani bir rütbeyken sonraları papazlıktan önce geçirilmesi gereken dönemin adı olmuş, Protestan kiliselerinde ise genellikle cemaat üyeleri arasından seçimle belirlenen bir çeşit yaşlılar kurulu vazifesi görmüştür.
Dominikenler 1215 yılında Domingo de Guzman tarafından kurulup 22 Aralık 1216 tarihinde Papa tarafından onayladığı, ilahiyat öğrenimini zorunlu kılan, toplu yaşama kuralını benimsemiş gizemci bir tarikatın adıdır.
Dominions, Dominations, Haşmallim, Kunatetes Meleklerin hiyerarşisinde dördüncü sırada bulunanların adıdır.
Bunlardan bazıları: Haşmal, Muriel, Yahriel, Zadkiel
Dominikenler 1215 yılında Domingo de Guzman tarafından kurulup 22 Aralık 1216 tarihinde Papa tarafından onayladığı, ilahiyat öğrenimini zorunlu kılan, toplu yaşama kuralını benimsemiş gizemci bir tarikatın adıdır.
Donatusçuluk MS 4. yüzyılda Kuzey Afrika’da gelişen devletin kiliseye karışmasına karşı çıkan bir akımın adıdır.
Dört Atlı Yeni Ahit’in altıncı bölümünde adı geçen kıyametin (Apokalypse) dört atlısı sonsuz yıkıcı bir gücü sembolize etmektedir.
Dua Rica, şükran ya da tapınma amaçlı yapılan duaları içeren en önemli kitap 150 dini şarkıyı içeren Mezmurlar Kitabı’dır. Ayrıca Musa’nın şarkısı (Çıkış 15: 1-28), Hanna’nın şarkısı (1. Samuel 2:1-8) ile Meryem’in şarkısı (Luka 1: 46-5) en iyi bilinen dualardır.
Ebed Abimelech’e karşı savaşan Gaal’ın köle olan babasının adıdır (Hâkimler 9:26, 26, 30, 31).
Ebed Yehova İsrailoğulları İbranice Tanrı’nın kulu anlamına gelen bu terim ile kendilerini tanımlamaktadır.
Ebion, Ebionitler Adını İbranice Ebyonim (Yoksullar) kelimesinden alan Hz. İsa’nın yoksulluk felsefesinden temel alan bir Yahudi Hıristiyan mezhebi olup Filistin ve Judea’da MS 1-4. yüzyıllar arasında etkin olan ilk Hıristiyan topluluğudur.
Ecce Homo 15-17. yüzyıllar arasında Hz. İsa’nın çarmıha gerilmeden önce yargılanmasının tasvir edildiği resimlere egemen olan temanın ismi olup, Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesi emrini veren Romalı vali Pontius Pilatus’un Yahudi izleyicilere söylediği Latince “ecce homo” (işte insan) deyişinden adını almıştır.
Ecclesia Gnostica Catholica, Eglise Cat-holique Gnostique Reuβ tarafından 1913-18 yılları arasında kurulmuş olan Eski Mısır ve Hint öğretilerinin Hıristiyanlıkla sentezinden oluşan gnostik bir topluluktur.
Ecclesiola in Ecclesia 1727 yılında Saksonya Lutherci kilisesi içinde örgütlenen Unitas Fratratum’un adı olup Latince ‘Kilise içinde Kilise’ anlamına gelmektedir.
Efraim MS 306-373. Yunan ve Latin kiliselerini etkilemiş ve aziz ilan edilmiş Süryani ilahiyatçının adı olup yortu günü doğu kiliselerinde 28 Ocak, batıda 9 Hazirandır.
Egzorsizm Katolik kilisesinde eskiden beri uygulanan insan bedenine giren şeytanların dua yardımıyla dışarı çıkarılması yöntemidir.
Ekanim-i Selâse Arapça ‘üç esas’ anlamına gelen terim Hıristiyanların ‘baba-oğul-kutsal ruh’ anlayışını ifade etmektedir.
Ekklesiastikos Katolik Kilisesi’nce Kitabı Mukaddes’e sonradan eklenmiş (deuterokanonikos) metinler arasında kabul edilmekle birlikte Protestan Kilisesi’nce apokrif olarak nitelenmiş iki bilgelik kitabından (diğeri: Süleyman’ın bilgeliği) birisidir.
Ekmek Bölmek Hıristiyanların İsa’nınölümünü anmak için birlikte ekmek paylaşıp yedikleri ritüelin adıdır.
Ekmek İftirası Yahudilerin Hz. İsa’nın bedeni ile özdeşleştirilen kutsal ekmeği kirlettiğine dair suçlamasının adıdır.
Ekumenik Hareket Yeryüzündeki tüm Hıristiyanların birlik ve yardımlaşmasını amaçlayıp, bu amaç doğrultusunda faaliyetlerde bulunan düşüncenin adıdır.
Elçilerin İşleri Yeni Ahit’in 4 inciline sonradan eklenen bölüm olup, komün hayatı yaşayan ilk Hıristiyanların gündelik hayatına ait izlenimleri anlatırken sonradan değiştirilip genişletilmiştir.
Emanasyon Evrenin Tanrı’nın içinden çıkıp yayıldığı inanışının adı olup Tanrı’dan doğan her şeyin gene Tanrı’ya döneceğini savunan gizemci bir öğretidir.
Emmanuel İbranice “Tanrı bizimledir” anlamına gelen terimi İşaya peygamber gelmesi beklenen Mesih (Hz. İsa) için kullanmıştır.
Enâcil-i Erbaa Arapça ‘Dört İncil’ anlamına gelen terim Yeni Ahit’i (Matta, Markos, Yuhanna ve Luka İncillerini) tanımlamak için kullanılmaktadır.
Engizisyon Roma Katolik Kilisesi’nin (1232-1820) dine aykırı düşünceyi bastırmak (sözde kafir ve cadıları ortaya çıkarmak) amacıyla kullandığı Ortaçağa özgü mahkemenin adıdır.
Daha çok Dominikenlerin başını çektiği engizitörler 1252 yılından itibaren Papa IV. Innosens’in izniyle kurbanlara işkence yapmaya başlamıştır. Kurban, işkence altında sözde suçu kabullenmek zorunda kalıyor, bir direkte teşhir edilmek, mal varlığına el konulmak, ömür boyu hapse atılmak, hacca gönderilmek veya öldürülmek cezalarından birisini alıyordu.
Enkraitler, Enkratitler MS 2. yüzyılda Suriye’de ortaya çıkan ve üyelerinin kendini evlenmek, et yemek, alkol kullanmak, cinsel ilişkide bulunmak gibi her türlü dünyevi zevkten mahrum bıraktığı gnostik, çileci bir mezhebin üyelerine verilen isimdir.
Ens Dei Tanrının insanlar üzerindeki etkisinin adıdır.
Eon [Hıristiyanlık, Gnostik] Evrende çeşitli roller oynayan ilahi bir gücün adıdır.
Epiklesis Komünyon ayini (Eukharistia) sırasında Kutsal Ruh için yapılan çağrının adı olup Yunanca ‘yardım isteme’ anlamına gelmektedir.
Episkopi İlk Hıristiyan kiliselerinde papazlara özgü hiyerarşik bir basamağın adı olup zamanla piskopos kelimesine dönüşmüştür. Episkopi, Yunanca ‘gözetici’ anlamına gelmektedir.
Erastusçuluk Devletin kiliseden üstün olduğunu ileri süren, aforoz uygulamasını reddeden görüşün adı olup 16. yüzyılda İsviçreli doktor Thomas Erasmus (1524-1583) tarafından ortaya atılmıştır.
Ermişler Adası [Hıristiyanlık, Mitolojik Yerler] Ortaçağ Avrupa’sında Hıristiyan ermişlerin gideceği cennet olduğuna inanılan bir adanın adı olup Atlantik Okyanusu’nun kuzeyinde yer almaktadır.
Eski Ahit Kitabı Mukaddes’in Hıristiyanların da kutsal kabul ettiği Yahudilikle ilişkili ilk bölümünün adıdır. Tevrat ile aynı içeriğe sahip olmakla birlikte Hıristiyanlar için Eski Ahit, Yeni Ahit için tek başına anlam ifade etmeyen bir hazırlık aşamasıdır.
Eşek Ortaçağ Avrupa’sında Yahudilerin sembolü sayılmıştır.
Eşeğe Ters Bindirilmek Anadolu’da karısından dayak yiyen ya da karısı tarafından aldatılan erkekler eşeğe ters bindirilirdi.
Eukharistia Hz. İsa’nın havarileriyle birlikte yediği son akşam yemeği sırasında şükran duası etmesinin ardından onlara ekmek ikram edip ‘bu benim bedenim’ şarap ikram edip ‘bu benim kanım’ demesine atfen kiliselerde düzenlenen ayinin adı olup ekmek ve şarap kutsanmaktadır. Protestanlar, Eukharistia’yı ayin değil düzen (ordinance) olarak tanımlamaktadır.
Yunanca ‘şükran’ anlamına gelen eukharistia benzeri diğer terimler şunlardır:
Coena Domini (Tanrının yemeği), Mensa Domini (Tanrının masası), Corpus Domini (Tanrının gövdesi)
Eukhitai, Duacılar MS 5. Yüzyılda Suriye’de ortaya çıkan dua etmek dışında hiçbir töreni doğru bulmayan bir tarikatın adı olup zamanla Markionitai olarak adlandırılmış ve sapkınlıkla suçlanmıştır.
Evanjelizm ‘Evanjelist’ kelimesi, iyi haber anlamına gelen Yunanca εὐαγγέλιον (euangelion) kelimesinden gelmektedir. Hıristiyanlıkta Evanjelizm İncil’den vaazlar vermek, Hıristiyanlığın esaslarını yaymak anlamına gelir. Protestan Kilisesi’nin muhafazakar kesimini nitelemek amacıyla kullanılır, zira Martin Luther ve yandaşları, insanın iman yoluyla aydınlanabileceği düşüncesiyle yola çıkıp ‘evanjelik’ adını benimsemiş ve reform hareketlerini başlatmıştır.
Eve İlk kadının adı olup, ilk erkek olan Adam ile birlikte tanrının suretinde yaratılmışlardır (Tekvin 1:27). Dahası Eve, Adam’ın kaburga kemiğinden yaratılmıştır (Tekvin 2:22). Cennet bahçesinde yılan tarafından baştan çıkarılarak tanrıya itaatsizlik etmiş, Adam’ı da doğru yoldan çıkarınca birlikte cennetten kovulmuşlar, Eve bu ayıbından dolayı çocuk doğurmak ve erkeğine hizmet etmekle görevlendirilmiştir.
Evkaristiya Bkz. Eukharistia
Evtikhescilik Hz. İsa’nın doğumundan itibaren Tanrı olduğuna inanılan mezhep ve dini görüşün adıdır.
Exemplum Ortaçağ Avrupa’sında dinî öğütler vermek isteyen vaizlerin anlatımlarını güçlendirmek amacıyla anlattığı kısa öykülerin adıdır.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009