Bozdoğan Kemeri ya da Valens Su kemeri (Άγωγός του ὔδατος), Fatih ilçesinde, günümüzde İstanbul Üniversitesi’nin bulunduğu tepe ile Fatih Camii’nin bulunduğu 4. ve 5. tepeler arasında yer alıp 50 metre yüksekliğinde ve 971 metre uzunluğunda iki katlı bir su kemeri olup, günümüze ancak 625 metrelik kısmı ulaşabilmiştir.
Bozdoğan Kemeri nerede? Bozdoğan Kemeri ‘ne nasıl gidilir?
Yapımına Hadrianus veya Valens döneminde başlanılan kemer 368 yılında Valens döneminde bitirilmiştir ki bu yüzden ‘Hadrianus Kemeri’ ve ‘Valens Kemeri’ adlarıyla da bilinmektedir. Kemerin Türkçe adı Bozdoğan bir yırtıcı bir kuş veya bu
adı taşıyan bir insanın adını akla getirmekteyse de II. Mahmut döneminde Mühendishâne öğrencileri tarafından hazırlanan bir haritada “Bozluğan” veya “Bozulgan ” olarak anılması adının kül rengine veya fazla harap olmasına atfen konulup zamanla bugünkü adına dönüşmüş olabileceğini düşündürmektedir. 1509’da, “kıyamet-i sugra” adıyla bilinen büyük depremde kemerin Şehzadebaşı Camii yakınındaki kısmının yıkıldığı bu yüzden Şehzadebaşı-Vefa bölgesinde uzun süre “Büyük Bataklık” olarak adlandırılan bir gölcük oluşmuştur. Söylenceye göre
Procopius (325-366) isyanı sırasında çöken Khalkedon duvarının taşları kullanarak inşa edilmiş olup, 373’de kent valisi Klearkhos tarafından Theodosius Forumu’nda su perilerine ithaf edilerek açılmıştır. 382 yılında I. Theodosius Belgrad ormanlarından “Aquaeductus Theodosiacus” adlı yeni bir su hattı inşa etmiştir. II. Theodosius döneminde ise Bozdoğan kemerinden gelen suyun Zeuksippos banyoları ile saraya dağıtımı sağlanmıştır. Zamanla depremlerden zarar gören yapı I. Justinyen tarafından onarılarak Yerebatan sarnıcına bağlanmış, ayrıca 576’da bir hat inşa ettiren II. Justinien döneminde de elden geçirilmiştir. Avarların 626 yılında İstanbul’u kuşattığı dönemde zarar gören yapı yeniden onarılan yapı V. Konstantin dönemine denk gelen 758’de yaşanan ciddi
kuraklık sırasında yeniden inşa edilmiştir. Bunlar dışında da II. Basil (976-1025), III. Romanos (1028-1034), I. Komnenos Andronikos (1183-1185) dönemlerinde çeşitli gerekçelerle elden geçirilmiştir. Timur’a elçi olarak gönderilen Kastilyalı diplmat Ruy Gonzáles de Clavijo’nun 1403’te kente su sağlamaya devam ettiğini söylediği kemer İstanbul’un fethinden sonra II. Mehmet tarafından onarılmış Topkapı Sarayı’na su sağlayacak yeni su hatları oluşturulmuştur. 1509 depreminde Şehzade Camii civarındaki kemerler yıkılmışsa da yeniden inşa edilmiş, II. Beyazıd döneminde de yeni onarım ve ilave su yolları açılmıştır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Mimar Sinan mevcut sisteme Belgrad ormanlarından gelen 2 yeni hat eklerken Şehzade Camii’nin yanında yer alan 47-51’inci kemerler yeniden inşa edilmiştir. Yeni ilavelerle kente gelen su miktarı artınca Kırkçeşme olarak
adlandırılan dağıtım sistemi oluşturulmuş, Haliç kıyısında pek çok yeni çeşme inşa edilmiştir. 1696/1697 tarihli bir kitabeye göre II. Mustafa zamanında 41 – 45’inci kemerler onarılmış, III. Ahmet dönemi ve sonrasında aşınan bölümlerin onarımına devam edilmiş, 1912 yılında kemerin Fatih camii yakınındaki 50 metrelik kısmı çökmüş ve yenilenmiştir. 1908 yangınında kemer civarındaki cami ve evler yandığında müezzinlerin ezanı kemerin üzerine çıkıp okuduğu söylenmektedir.
2. Dünya Savaşı sırasında İstanbul’un nazım planını hazırlayan kent planlamacısı Henry Prost kemere zarar vermeden altından araç geçmesini sağlayacak, günümüzde de kullanılan yol güzergâhını oluşturmuştur. Kemerin 650 metrelik bölümünün restorasyonuna 19.12.1988 tarihinde İstanbul Belediyesi tarafından başlanmış ve 1.5 milyar liraya mal olmuştur. Kemer ayrıca 1990 ve 1993 yılları arasında ise Doğan Kuban ve Ş. Akıncı tarafından da restore edilmiştir.
KAYNAKÇA
Dalman, K. O. (1933). “Der Valens-Aquâdukt in Konstantinopel”, mit Beitrigen von Paul Wittek, Istanbuler Forschungen, S. 3, Bamberg
Evans, J.A.S. The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power. Routledge.1996 s. 30-31
Eyice, Semavi. Istanbul. Petite Guide a travers les Monuments Byzantins et Turcs. İstanbul Matbaası, Istanbul, 1955 s. 78
Eyice, Semavi (1992). “Bozdoğan Kemeri”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. Cilt: 6, s. 319-321
Koçu, Resat Ekrem. İstanbul Ansiklopedisi. 6. Cilt. Tan Matbaası, 1963 s. 3061-3064
Mamboury, Ernest. The Tourists’ Istanbul.Çituri Biraderler Basımevi. Istanbul, 1953 s. 193-303
“Artık Roma’nın değil”. Milliyet Gazetesi. 20.12.1988, s. 3
Müller-Wiener, Wolfgang. Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh. Wasmuth, Tübingen, 1977 s. 273-274