Alay Köşkü, Eminönü ilçesinde, Topkapı Sarayı’nın (Saray-ı Cedid) etrafını çeviren Sur-ı Sultani duvarının bir köşesinde, Gülhane Parkı’nın Alemdar Caddesi’ndeki giriş kapısı yanında ve Adlî Tıp binasının tam karşısındaki burcun üzerine inşa edilen köşkün adı olup, geçmişte sadece sadrazamların giriş çıkışına izin verilen ve Sokullu Mehmet Paşa için inşa edildiği söylenilen Paşa Kapısı’nın tam karşısında bulunmaktadır.
Alay Köşkü haritası; Alay Köşkü’ne nasıl gidilir?
41°0′39.53″ K, 28°58′41.77″ D.
Cankurtaran Mh., Alemdar Cad., 34122 Fatih/Istanbul
Surların dirsek yerinde diğerlerine göre daha sağlam döşendiği anlaşılan bir burcun üzerinde 1606’da III. Murat devrinde inşa edilmiş ahşap bir köşkün yerine II. Mahmut (1808–1839) tarafından 1810 veya 1819 yılında yaptırılmıştır ki kitabesinde rakamlar ebced hesabı ile yazıldığından kesin tarihi anlamak zordur.
Pencerelerin üzerindeki kitabeyi Şair Keçecizade İzzet Molla yazmış olup, şöyledir:
“Budur tertibi sâzi saltanati Sultan Mahmudun
Gelüb erkânını seyrettiği kasri felek dergâh
O gündür iydimiz kim bendegâne fer virir gâhi
Verâyi revzeninden mihri rehşan veş o zıllullâh
Beraberken bu kasrin irtifai tâki gerdune
Yakin ittirdi rahi dâdhahâne o şâhinşâh
Muradi istimai arzıhalidir berâyânın
Sedayı pest ile oldıkça mazlûman adâlethâh
Küreyişşeklolup bu reşki kisrâ tâki sultâni
Yanında Keykubâdın kasrı kaldı köhne bir hargâh
Getürsün pişigâhi kasre pâ bend ile a’dâsın
Seri bedhahını Hak eylesün galtidei şehrâh
Dizildi reştei târihe İzzet harfi cevherdar
Alay Köşkün müretteb kıldı resmi şâhi gerduncah” (Hicri 1235 = Miladi 1819)
Osmanlı döneminde ordu sefere çıkmadan önce veya İstanbul esnafı topluca kentin
ana caddesinden geçerken padişah da geçit yapan alayları köşkün penceresinden seyredip, selâmlardı. Bu amaca yönelik yedi cepheli ve tek salonlu inşa edilen köşkün dışı mermer levhalarla kaplıyken, üzerini dilimli soğan formunda kurşun kaplı bir kubbe örtmektedir. Gülhane Parkı’nın içinden merdivenlerle çıkılan köşk yuvarlak bir hünkâr salonu adıyla bilinen taht odası ile hizmet binalarından oluşmaktadır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde IV. Murat’ın Bağdat seferine (1623) çıkmadan önce hazırlanan alayı bu köşkten seyrettiğini yazmaktadır. Ayrıca 18. yüzyılda padişahın yabancı elçileri burada kabul ettiği, III. Selim’in Ramazan günlerinde her akşam köşke uğradığı bilinmektedir.
Alay Köşkü önünde IV. Mehmet döneminde olduğu gibi özellikle padişahların gözleri önünde öldürtmek istediği siyasi mahkûmların idam edildiği yapının kitabesinden de anlaşılmakta olup, ‘Vak’a-i Vakvakiye’ adlı isyan da bu köşkün önünde gerçekleşmiştir. 19. yüzyılda Dolmabahçe Sarayı’nda inşa edilen Pembe Köşk aynı amaçla kullanılmaya başlanınca Alay Köşkü bir süre işlevsiz kalmışsa da 1855’te Alay Köşkü ile Soğukçeşme Kapısı’nın yanındaki burç arasına sura bitişik pozisyonda Telgrafhane-i Âmire binası inşa edilince köşk telgrafhane nazırlarına olarak makam verilmiştir. Telgrafhane’nin taşınmasından sonra uzun süre boş kalan köşk Cumhuriyet döneminde sırasıyla Güzel Sanatlar Birliği ve Eminönü Halkevi tarafından kullanılmış, 1938’de Topkapı Sarayı Müdürlüğü’ne bağlanmıştır. 1945-1946’da İstanbul Eski Eserleri Tescil Bürosu olarak kullanılan yapı, 1959-1960 arasında Mimar Fatin Uluengin tarafından restore edilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi’ne bağışlanan Kenan Özbel’in Halk Sanatları Koleksiyonu bir süre sergilenmişse de kaldırılmış son olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Ahmet Hamdi Tanpınar Edebiyat Müze Kütüphanesi adıyla düzenlenerek 12 Kasım 2011 günü hizmete açılmıştır. Kütüphane, 1.000’i İstanbul konulu 8.000’in üzerinde kitap barındırmaktadır. Alemdar caddesi üzerinde yer alan ve pazar günleri hariç her gün 10:00–19:00 arasında açık olan müze hakkında (0212) 520 20 81 numaralı telefondan bilgi almak mümkündür.
Alay Köşkü, 2019 (Ahmet Hamdi Tanpınar Edebiyat Müzesi Kütüphanesi)
https://youtu.be/lhVfcLE86ZI
Kaynakça
Eyice, Semavi. Alay Köşkü. Dünden bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Tarih Vakfı Yayınları 1:177-178.
Koçu, R .E. (1963), “Alay Köşkü”, İstanbul Ansiklopedisi, II:582-584
“Tanpınar museum and library: Shrine for Turkish literature”. Hürriyet Daily News.23.2.2014
Türkay, Cevdet. Onarımı biten eser: Alay Köşkü. Son posta Gazetesi 6.7.1961
