Pileki, bileki veya pileki taşı, geçmişte Karadeniz bölgesinde mısır ekmeği veya yemek pişirmek için kullanılan yayvan kil veya taş çanak (Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin). Pileki kilden pişirilerek yapılabileceği gibi yumuşak ve ateşe dayanıklı bir taştan oyularak da elde edilebilirdi. Rize’nin Taşköprü köyü ile İyidere ve Çayeli’nin Taşhane mahallelerinde pileki taşı ocakları bulunmaktadır.
Pileki odun ateşi üzerine ters çevrilerek konulup kızdırıldıktan sonra içine mayasız mısır hamuru konulur ve pilekinin sıcaklığında ekmeğin pişmesi beklenirdi ki yaklaşık yarım saat kadar sürerdi. Anadolu’da dibleki (Konya) ve (Bursa) formları kayıtlı olan pilekinin bahsi Evliya Çelebi’nin Trabzon seyahatinde geçmektedir: ‘[Hamsinin] kırk türlü yemeği olursa da, en lezzetlisi pileki denen toprak kaplar içinde yapılmaktadır’.
Mapavrili: ‘Anan dün satayi idi / Mapavriye pileki / Uğradi bizim eve/ Ekmek verdi evdeki ‘
Hopalı: Benum anam değildi/ Yanlış tanidun belki/ Ya bende uğrayayim/ Bana da verir belki’
Pileki kelimesinin kökeni
İtalyanca placca ‘tabak, tabaka, disk’ anlamlarına gelmekte olup, “düz kaya” anlamıyla 17. yüzyıldan önce kaydedilmiştir. Günümüz Türkçesin’de kullanılan ‘plaka’ ve ‘plak’ kelimelerinin de köküdür. Eski Yunanca plakóeis (yufka), İngilizce flake (tabaka, yonga) ve Latince placere (sakinleşmek, durgun olmak) kelimeleri aynı kökten gelmektedir.
pileki kebabı, Satırla ince kıyılan et, biberlenip, tuzlandıktan sonra, kızdırılmış pilekiye konulur; ardından üzeri saçla kapatılır ve saçın üstüne de köz halinde yanmış odunlar konularak pişmesi beklenirdi (Şavşat)
pileki demiri Üzerinde pilekinin ateşte ısıtılmasını sağlayan üçayaklı demir parçasının adıdır (Rize)
pileki ekmeği Pileki de pişirilen mısır ekmeği (Trabzon), bileki ekmeği (Tonya), pileki etmeği (Rize)
Kaynakça
GEDİKLİ, F. (2004), Akçaabat Yazıları. Yedirenk Yayınları. İstanbul. s. 177
GOLOĞLU, M. (2000), Trabzon Tarihi Fetihten Kurtuluşa kadar. Serander Yayınları. s. 63
KAZMAZ, S. (1998), Rize-Çayeli Halk Kültürü Araştırmaları. Türk Halk Kültü-rünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı. Ankara. s. 214
ÖZTÜRK, Özhan. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005
Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (1939-1951). Maarif Matbaası. İstanbul. s. 1153
YANIKOĞLU, B. (1943), Trabzon ve Havalisinde Toplanmış Folklor Malzemesi. İstanbul. s. 289
YİĞİT, A. (1981), Çaykara ve Folkloru. Ankara. s. 55
Yiyeceklerimizin Doğal ve Kültürel Çevresi Işığında Rize Mutfağı (1996), Rize Halk Eğitim Merkez Müdürlüğü Yayınları (4) Rize. s. 54