Amerikan Yerlileri Mitolojisi

Aztek Mitolojisi Sözlüğü A -İ

Hazırlayan: Özhan Öztürk

Aztek Mitolojisi Sözlüğü adlı aşağıdaki kısa sözlük çalışmamda Aztek Mitolojisi, Aztek Dini, Aztek tanrı, tanrıça ve doğaüstü yaratıkları konulu A – İ harfleri arasındaki maddeler alfabetik olarak  sunulmuştur.

AHUEHUETL Yaşam ağacına verilen isim olup, dünyayı yok eden büyük tufandan sağ kurtulan bir çift buraya tırmanarak hayatta kalabilmiştir.

AKOLMİZTLİ Ölüler tanrısı Miktlantekuhtli’nin görünümlerinden olup, yeraltı (Miktlan) tanrılarından birisidir (diğeri: Akolnahuakatl)

ALTKANALS Sarı saçlı, mor yüzlü mavi gövdeli tasvir edilen bir tanrı olup,  Khalkhiutlikue’nin erkek formu olmalıdır.

ANA TANRIÇA Adı “yılanlı etek giyen” anlamına gelen ana tanrıça Koatlikue aynı zamanda savaş tanrısı Huitzilopokhtli’nin de annesiydi. Diğer çocukları ana tanrıçayı öldürmeye kalkıştığında Huitzilopokhtli kardeşlerini öldürerek anasını korumuştur.

APİZTEOTL Fray Diego Durán’ın Antik Takvim adlı çalışmasında bahsi geçen kıtlık tanrısının adı olup, ayinlerinden insan eti yenilmekteydi.

APOKHQUİAHUAYAN Ölüler dünyası Miktlan’ın adlarından birisidir.

ATL Su tanrısının adıdır.

ATLAKAMANİ Khalkhihuitlikue’nin dişil karşılığı olan fırtına tanrıçasının adı olup, yağmur yağdırdığına inanılmaktadır.

ATLAKOYA Kuraklık tanrıçasının addır.

ATLATONİN Ana tanrıçanın adlarından birisidir.

ATLAUA Suların efendisi ve balıkçılık tanrısı olup, okunu (atlatl) eline aldığında Quetzal kuşu gibi uçmaktaydı.

AY Bkz. Miktekakuiatl

AYAUHTEOTL Sadece geceleyin ve sabahları erken saatlerde görülebilen sis tanrıçası olup kibir ve şöhretle özdeşleştirilmiştir.

AZTLAN Nahua halkının inanışında geride bırakılan efsanevi anavatanlarına

Aztlan’dan ayrılış (Codex Boturini, 16. yüzyıl)

verdikleri isim olup, Nahuatl dilinde Aztek kelimesi “Aztlan halkı” anlamına gelmektedir. Bir Nahuatl efsanesinde Khikmoztok (Yedi mağara yeri) adı verilen mevkide mağaraların her birinde Xokhimilka, Tlahuika, Akolhua, Tlaxkalan, Tepaneka, Khalka ve Mexika adlı kabilelerin yaşarken bunların mağaralarından çıkarak Aztlán veya Aztatlan adlı mevkiye yerleştiklerinden bahsedilmektedir. Aztlán, Huitzilopokhtli ile annesi Koatlikue eşliğinde insanların yaşlanmadığı, hiç aç kalıp hastalanmadığı yemyeşil bir cennet adası olarak tasvir edilmektedir. Huitzilopokhtli’nin liderliğinde Aztlan’ı terk eden Aztekler çalılar ve taşlarla kaplı verimsiz topraklara gelmiş ve bir daha asla geldikleri yere dönememişlerdir.

BAYKUŞ Yeraltı dünyası tanrısı Tekholotl’un sembolüydü.

ÇAĞLAR Aztekler zamanı Koniztal, Koneuztuque, Kırmızı Çağ ve Kara Saç Çağı adlı 4 döneme ayırmışlardır. Bol mısır bulunan Koniztal dönemi bir tufanla sona ermiş, insanların meyve dolu ormanlarda yaşadığı ve Altın Çağ olarak da anılan Koneuztuque’nin insanları ağaca dönüştüren fırtınalar yüzünden bitmesiyle insanoğlu meyve dolu hayat ağacı üzerinde yaşamaya başlamıştır. Kara Saç Çağı’nda ise kötülükler, depremler ve açlık insanoğlunun sonunu getirecektir.

ÇANTİKO Volkan patlaması, lav ve ateş tanrıçası olmakla birlikte evin içindeki ocakla da ilişkilendirilmekteydi. Oruç günü paprika (kırmızıbiber türü) soslu balık yiyerek paprika yeme yasağını ihlal edince mısır tanrıçası Tonakatekuhtli tarafından köpeğe çevrilmiştir.

ÇİÇEKLER ÜLKESİ Ölen bebeklerin sonsuza dek mutlu olarak yaşayacağına inanılan öteki dünyanın adıdır.

ÇİKOME KOATL Yedi yılan anlamına gelen mısır tanrıçasının adı olup mısır tanrısı Keneotl’un eşidir. Gövdesi ve yüzü kırmızıya boyanmış, elinde bir yelpaze tutar formda tasvir edilen tanrıçanın sembolü mısır koçanıdır. Xilonen (‘Kıllı’) adıyla da bilinen tanrıça Tezkatlipoka’nın karısı kabul edilmekteydi.

ÇİKOMEKCOÇTLİ Boyacıların koruyucu tanrısıdır.

ÇİKONAHUİ Ev halkının koruyucu tanrıçasıdır.

ÇİKONAHUİEHEKATL Yaratıcı tanrının adıdır.

EHEKATL Quetzalkoatl’ın görünümlerinden rüzgâr tanrısı olup, Ehecatl-

Quetzalkoatl Ehekatl

Quetzalkoatl adıyla da bilinmekteydi. Cinsel istek duymaya başlayınca kendine bir eş aramaya başlamış ve Yeraltında Tzitzimitl’in maiyetinde yaşayan Mayahuel’i yeryüzüne çıkmaya ikna etmiştir. Fray Diego Durán’ın Tanrılar ve Ayinler Kitabında bahsi geçen çift yeryüzüne ayak bastığı anda bir söğüt ağacı bitmiştir. Ehekatl’ın Maya tanrısı K ile özdeş olduğu sanılmaktadır.

ETZALKUALİTZİ Yağmur tanrısı Tlalok’un onuruna Mayıs ayının rotasında düzenlenen bir festivalin adıdır.

HOROZ Çoğu zaman tanrılara insan yerine horoz kurban edilmekteydi.

HUAHANTLİ Ölü savaşçıların tanrısı Teoyaomiqui’nin adlarından birisidir.

HUEHUEKOYOTL Dans ve müzik ile ilişkilendirilen bir tanrı olup, davul çalan bir

Huehuekoyotl (Codex Telleriano-Remensis, 16. yüzyıl)

insanın yanında Codex Borbonicus’ta insan el ve ayaklarına sahip dans eden çakal formunda tasvir edilmiştir. Tüm Aztek tanrıları gibi Huehuekoyotl iyi ve kötü özellikleri barındıran düalist karakterde bir varlık olup, alışıldık yeşil tüylerin yanı sıra siyah ve sarı tüyleri de barındırmaktadır. Codex Telleriano-Remensis’te anlatılan öykülerden anlaşıldığı kadarıyla diğer tanrı ve insanlara küçük şakalar yapan iyi huylu ama muzip Huehuekoyotl, diğer Meksika tanrıları gibi şekil değiştirmek yeteneğine de sahipti.

HUEHUETEOTL Xiuhtekuhtli olarak da bilinen ateş tanrısının adı olup, ‘Eski Tanrı’ anlamına gelmekteydi.

HUEMAC Yıkılan Tollan kentinin son yöneticisi kabul edilen bir deprem tanrısının adı olup, kimi zaman Quetzalkoatl ile özdeşleştirilmekteydi.

HUEYTONANTZİN Dört ana yönün anası ve koruyucusu kabul edilen ana tanrıça olup, Hueytekptl (Eski Çakmaktaşı), İxkuin (Dört Yüzlü), Nanaktltzatzi (Sarhoşken Konuşan) ve Tentmik (Ölümcül Taş) adlı oğulları tarafından her gün öldürülerek güneşe kurban edilmekteydi.

HUİTZİLOPOKHTLİ Savaş ve güneş tanrısının adı olup, ateş tanrıçası Koatlikue’nin

Huitzilopokhtli (Codex Telleriano-Remensis, 16. yüzyıl)

oğlu, Quetzalkoatl’ın kardeşi ve Tenokhtitlan kentinin en önemli tanrısıdır. Aztek dilinde kolibri ‘sinek kuşu’ (nahualli) ve opoçtli ‘güney’ kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. Sinek kuşlarının Aztek inanışında ölümden sonra yeniden dünyaya gelmiş savaşçıların ruhlarını sembolize ettiği düşünüldüğünde tanrının adı ‘Güneyin yeniden dirilmiş savaşçıları’ anlamına gelmekte, onuruna insan kurban edilmekteydi.

Mexika kabilesinin koruyucu tanrısı olan Huitzilopochtli’nin önemi Azteklerin yükselişine paralel olarak I. Tlakaelel  (1397–1487) döneminde Nanahuatzin’in yerine güneş tanrısı yapılarak artmış, Quetzalkoatl, Tlalok ve Tezkatlipoka ile eşit konuma getirilmiştir. Tanrı hakkında pek çok efsane kayıtlı olup, bunların en önemlileri Aubin Codex’te yer almaktadır. Bir söylenceye göre Koatlikue bir gün güneş tapınağına giderken yoldan topladığı parlak tüy topağını göğsüne yasladığında hamile kalmış, ailesi kızın gebe olduğunu öğrendiğinde öldürmek istenmişse de tepeden tırnağa silahlı doğan Huitzilopokhtli tümünü öldürmüştür. Bir başka söylenceye göre ise Huitzilopokhtli Aztek halkına o güne dek yaşadıkları Aztlan’ı terk etmelerini ve yeni bir ev bulmalarını emretmiş, yola çıkan halka kılavuzluk etmesi içinde kız kardeşi Malinalxokhitl’u görevlendirmiştir. Bir gün tanrı kız kardeşine uyumadan Azteklere ise yola devam etmelerine söylemişse de uyandığında yalnız olduğunu gören kız intikam için Kopil adlı bir çocuk doğurmuştur. Kopil büyüdüğünde Huitzilopokhtli’ye meydan okumuşsa da tanrı tarafından öldürülmüş, yüreği de yerinden sökülüp Texkoko gölünün ortasına fırlatılmıştır. Bununla birlikte yıllar sonra tanrı Azteklere Kopil’in yüreğini bulup, kentlerini onun üzerinde kurmalarını emretmiş, onlarda bir kartalın yardımıyla buldukları mevkide bir tapınak inşa etmiş ardından çevresinde Tenokhtitlan kentini kurmuşlardır.

HUİXTOKİHUATL Bereket tanrıçasının adı olup, tuz ve deniz suyuyla ilişkilendirilmekte, balık ağından etek giyen bir kadın formunda tasvir edilmekteydi. Yağmur, tarım ve ateş tanrısı Tlalok ile Tlaloques’in ablası olan tanrıça bir gün erkek kardeşi ile tartışınca okyanusta yaşamaya başlamış ve o günden sonra tuzlu suları yönetmeye başlamıştır. Özellikle tuz üreticileri tarafından tapınılan tanrıça onuruna her yıl 2 veya 10 Haziran günü Tekuilhuitontl adlı bir festival düzenlenmekteydi.  Bu festival sırasında tanrıça gibi giydirilen bir kadın yağmur tanrısı Tlalok’un piramidinde kurban edilmekteydi.

İLAMATEKUHTLİ Bereket dağıtan ana tanrıça olup, “Yaşlı Prenses” ve Kitlalinikue (Yıldız örtüsü) adlarıyla da bilinmekte, Kikimek tanrıçası Mixkoatl ile ilişkili olduğu sanılmaktaydı. Günün on üçüncü saatinin koruyucu kabul edilen tanrıça onuruna her yıl kış mevsiminde bir festival düzenlenmekte, ayin sırasında bir kadının kalbi çıkarılarak kurban edilmekteydi.

İPALNEMOHUANİ Güneş için kullanılan bir isim olup, ‘insanlara hayat veren’ anlamındadır.

İPAN METZLİ 13 Aztek cennetinden ikincisinin adı olup, Tlalekuhtli burada ikamet etmektedir.

İTZKUİNTLİ Aztek takviminde ayın yirminci gününe adını veren bir kalp tanrıçasının adıdır.

İTZLAKOLİUHQUE Obsidyen taşından yapılmış bıçaklara hükmeden bir tanrı olup, İtzli adıyla da bilinmekte, günün ikinci saati ve Tezkatlipoka ile ilişkilendirilmektedir.

İTZAPAPALOTL Tamoankhan’u yönettiğine inanılan iskelet görünümlü, jaguar

Codex Borgia’da İtzpapalotl

pençeli ateş ve savaş tanrıçasının adı olup, kelebek (nadiren geyik) formunda tasvir edildiğinden ‘Obsidan kelebek’ anlamındadır. Yeryüzüne gül toplamak için gelen tanrıça parmağına diken batınca öfkelenerek insanoğlundan dökülen kanının karşılığını talep etmiştir. Mixkoatl’ın annesi olan tanrıçanın yüzünde ölümün sembolü olan dövmeler bulunmaktaydı. Güve ile ilişkilendirilen tanrıçanın nagualı (sihirle hayvan formuna girmiş insan) ise bir geyikti.

İTZLİ Tanrılara kurban verilirken kullanılan bıçağın tanrısıdır.

İTZTAPAL TOTEK Kıymetli metal madenlerinde çalışanların koruyucusu olan bir bereket tanrısının adıdır.

İXTLİLTON Oruç, şenlik ve oyunlarla da ilişkilendirilen şifa tanrısı olup, “Küçük kara yüz” adıyla da bilinmekteydi. Ixtliton tapınaklarında kavanozlar içerisinde bulundurulan tlital (Kara su) adı verilen içme suları hastalara şifa vermek için kullanılmaktaydı.

İZPUZTEKUE Ruhların öteki dünyaya yaptıkları yolculuk sırasında karşılaştığı korkunç bir iblisin adıdır.

İZZAKKİHUATL Fray Diego Durán’ın Tanrılar ve Ayinler (1576) adlı kitabına göre Mexico vadisinde hüküm sürmüş bir Aztek imparatorunun kızı olup, babasının savaşçılarından birisine âşık olmuştur. Durumu öğrenen baba bir yandan adamı Oaksaka’ya savaşa gönderirken diğer yandan kızını bir başkasıyla evlendirme planları yapmıştır. Bu arada kral, savaşçıya geri dönerse kızıyla evlenebileceği yalanını söylerken kızına ise sevdiği adamın savaş sırasında öldüğü söylemiştir. Savaşçı geri döndüğünde kederinden ölen kızın ölü bedenini kucağına dağlara doğru götürmüş, bir süre sonra o da üzüntüsünden ölmüştür. Söylenceye göre iki sevgiliye acıyan tanrılar onların üzerini karla kapatıp, bugün México-Puebla’da yer alan İztakkihuatl ve Popokatepetl adlı volkanlara dönüştürmüştür.

Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016

Aztek Mitolojisi Sözlüğü

Aztek Mitolojisi Sözlüğü A – İ

Aztek Mitolojisi Sözlüğü K

Aztek Mitolojisi Sözlüğü M – Z

Ayrıca Oku

Quetzalkoatl (Aztek Mitolojisi) 

Coatlicue