Hacıbey, Odessa Tarihi (Одесса)
Makale: Özhan Öztürk
Odessa (Ukraynaca: Одеса; Rusça: Одесса; Rumence: Odesa; Kırım Tatarcası: Ades), Dinyester nehrinin kuzey halicinde kurulmuş Ukrayna’nın en önemli liman kentlerinden birisi olup, öncesinde ‘Hacıbey’ adlı basit bir Tatar köyü olduğu bilinmektedir.
Odessa Tarihi
Kent civarında bulunup MÖ 5-3 yüzyıllara tarihlenen Yunan nekropolisinden
başlangıçta MÖ 6. Yüzyıl civarında kurulmuş bir Yunan kolonisini barındırdığı veya Histria’nın limanı olduğu şeklinde iddialar ortaya atılmıştır ki gerçekten de arkeolojik bulgular Doğıu Akdeniz ile yoğun bir ticari bağı göstermiştir[1]. Ortaçağ boyunca Peçenekler, Altın Ordu Hanlığı, Kırım Hanlığı, Litvanya Düklüğü ve Osmanlı egemenliğine giren bölgede
inşa edilen kale ile Tatar köyü Tatar Hanı I. Hacı Giray Han’a (1441–1466) atfen ‘Hacıbey’ olarak adlandırılmıştır. 1529’da Tatar Hanlığı’nın doğrudan Osmanlı yönetimine girmesiyle Hocabey sancak statüsünde Silistre’ye bağlanırken kalenin adı da ‘Yeni Dünya’ olarak değiştirilmiştir. 1787-1792 Osmanlı Rus savaşları arasında 25 Eylül 1789’da Rus ordusu Ivan Gudoviç’i ele geçirmiş, 1792 Yaşi antlaşmasıyla
bölge Novorossiya’nın parçası olarak Rus imparatorluğu topraklarına katılmıştır.
Odessa’nın kuruluşu
Çariçe Büyük Katherina 1794 yılında Osmanlı’dan ele geçirilen topraklarda finansal faaliyetlerin canlandırılması amacıyla Hacıbey limanı çevresinde Odesa kentinin kurulması emrini vermiştir.
Mühendis F. Devollan tarafından planlanan yerleşim, Moldovyalı kolonistlerin varlığına atfen bir süre için Moldavanka olarak da anılmıştır. 1795-1814 arasında kentin nüfusu hızla artarak 20 bin kişiye ulaşmış, 1819-1859 arasında serbest liman olarak kullanılması da kentin nüfus ve etnik çeşitliliğini arttırmıştır. 1853–1856 Kırım savaşı sırasında İngiliz ve Fransız donanmalarınca bombalanması kentin gelişimini sekteye uğratmışsa da
1866’da Rusya’nın en önemli tahıl ihraç limanı haline gelmesi ve Kiev ile Harkov’un yanı sıra Romanya’nın Yaşi kentine demiryoluyla bağlanınca Odeda eski büyüme hızına kavuşmuştur. 1897 yılında kent nüfusunun % 37’sinin Yahudi olan Odesa’da 1821, 1859, 1871, 1881 ve 1905’de gerçekleşen pogromlar Yahudi cemaatinin büyük ölçüde kenti terk ederek Osmanlı hakimiyetindeki Filistin’e göç etmesine sebep olmuştur. 1905 yılında Odessalı Rus işçileri Lenin’in İskra gazetesi ve Potemkin zırhlısının da desteğiyle isyan edince yüzlercesi öldürülmüştür. 1917 Bolşevik devrimi sonrasında başlayan Ukrayna-Sovyet savaşında Odessa Sovyet Cumhuriyeti kurulmuşsa da 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk antlaşmasının ardından Bolşevikler kenti boşaltmak zorunda kalmıştır. Fransız ordusu ve Yunan lejyonları Beyaz Rus ordusuna yardıma gelmişse de Bolşeviklerin safında yeralan General Nikifor Grigoriev tarafından kentten kovulmuşlardır. Bir süre sonra Ukrayna ve Beyaz Rus orduları Odesa’yı yeniden ele geçirmişse de 1920’de Sovyet Kızıl Ordusu kesin zafer kazanıp, kente girmeyi başarmıştır. 1921-22’de Sovyet yönetiminin tahıl ve diğer tarım ürünlerini kamulaştırması (Prodrazvyorstka) bölge halkının açlık çekmesine sebep olmuştur.
2. Dünya Savaşı ve sonrası
2. Dünya savaşı sırasında Ağustos 1941’de Alman ve Romen birlikleri Odesa’yı kuşatmışsa da kent 5 Ağustos-16 Ekim arasında 73 gün boyunca başarıyla savunulmuş, Kızıl Ordu birlikleri geri çekilmeden önce limanı ve tüm endüstriyel üretimi imha ederek düşmanın kullanmasını engellemiştir. 1941-44 arasında Transnistria eyaletinin parçası olarak Romenlerce yönetilen kentte Rus partizanlar yeraltı mezarlıklarını kullanarak şiddetli bir gerilla savaşı sürdürmüştür. Kuşatma sürecinde 25 bin Odesalı ölmüş 35 bini kaçmış veya sürülmüşse de esas felaket işgal sonrası gerçekleşmiş 17 Ekim 1941 gününden itibaren Naziler kentte yaşayan Yahudilerin % 80’ine tekabül eden 210 bin kişiyi öldürmüştür[2]. Bununla birlikte Alman orduları Doğu cephesinde gerilemeye başladığında Romen yönetimi Yahudileri Polonya’daki toplama kamplarına göndermek yerine temkinli davranarak kiralık işçi olarak kullanma yoluna gitmiş, böylece Yahudi cemaatinin bir kısmı hayatta kalmayı başarmıştır. 10 Nisan 1944’de Kızıl Ordu kenti kurtarmayı başardıktan sonra işgalcilerle işbirliği yapan kişi ve etnik grupları (özellikle Alman ve Tatarları) imha veya sürgün ederek cezalandırmıştır. Savaş sonrasında 1960 ve 70’lerde Yahudi toplumu İsrail ve ABD’ye göç ederken kentin Orta sınıfı daha iyi koşullarda yaşamak için önemli ölçüde Moskova ve Leningrad’a yerleşmiştir. Sovyetlerin dağılmasından sonra Ukrayna’ya verilen kent 2014 Ukrayna iç savaşı sırasında kentte yaşayan Rus ve Ukraynalı grupların çatışmasına sahne olmuştur. 2 Mayıs 2014’de 42 kişinin öldürülmesinden sonra Eylül-Aralık arasında gerilen iyice gerilen ortam yerel yönetimin tek taraflı Rusya’ya katılma kararıyla sonuçlanmıştır.
Odessa Nüfusu
1897’de Odesa kentinde 198,233 Rus (% 49.09), 124,511 Yahudi (% 30.83), 37,925 Ukraynalı (% 9.39), 17,395 Polonyalı (% 4.31), 10,248 Alman (% 2.54), 5,086 Yunanlı (% 1.26), 1,437 Tatar (% 0.36), 1,401 Ermeni (% 0.35), 1,267 Belaruslu (% 0.31) ve 1,137 Fransız (% 0.28) yaşamaktaydı. 2001 yılına gelindiğinde kentte 622,900 Ukraynalı (% 61.6), 292,000 Rus (% 29.0), 13,300 Bulgar (% 1.3), 12,400 Yahudi (% 1.2), 7,600 Moldovyalı (% 0.7), 6,400 Belaruslu (% 0.6), 4,400 Ermeni (% 0.4), 2,100 Polonyalı (% 0.2) yaşadığı kaydedilmiştir[3].
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Tsetskhladze, 1998: 41
[2] Richardson, 2008: 33
[3] http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/Odesa (Erişim 3.1.2016)