Karadeniz Tarihi

Torul (Ardasa, Messo Khaldeon, Beş Kilise) Tarihi

Makale: Özhan Öztürk

Ardasa, Ortaçağ’da Messo-Khaldeon (Mezo Haldiya, Orta Haldiya) adıyla bilinmekte olup,  Beş Kilise’den 3 saatlik yürüme mesafesinde, Gümüşhane’nin 15-20 km kuzeybatısında bulunmaktaydı.

Bizans döneminde Torul yöneticisi burada ikamet etmekte olup, dini açıdan Niksar metropolitliğine bağlıydı. Clavijo, 30 Nisan 1404’te geldiği bölgede Zigana ve Cadaca adıyla andığı Torul kalelerinin[1] Trabzon’un yerel asilzadelerinden olan Kabasitai ailesinin kontrolünde olduğunu[2], Rum beyinin geçen kervanlardan vergi aldığını ve bölge halkını Türkmen akınlarından koruduğunu bildirmiştir. İbn Kemal, Solakzâde ve Hoca Sadettin Efendi’nin kroniklerinde Torul’un Trabzon’dan 18 yıl sonra 1481’de fethedildiği anlaşılmaktadır. 1486 yılında Torul kazasının merkezi 4 hâne Hristiyan’ın yaşadığı Ardasa köyü olup, Osmanlı tahrir defterlerinde 1515’de 15 hâne Hristiyan, 1 zemin İslam ve 3 kale neferi, 1520’de 15 hâne Hristiyan ile 63 kale neferi, 1554’de 20 hâne Hristiyan 7 hane İslam, 1583’de 52 hâne Hristiyan’a karşı, 6 mücerred, 19 bennak hâne İslam ve 20 kale neferinin varlığı kayıtlıdır.[3]

Torul Köprüsü

1486 yılında 28 köy ve 3 mezranın bağlı olduğu Torul kazasında 210 hâne, 7 bîve, 9 mücerred Hristiyan, 1 İslam hane, 63 köy ve 35 mezranın bağlı olduğu 1515’de 1228 hâne Hristiyan, 28 hâne İslam ile Torul, Canca ve Gökans kalelerinde 17 nefer bulunmaktaydı. 1583’de 100 köy, 42 mezradan oluşan kazada 3592 hâne Hristiyan, 631 hâne, 449 mücerred İslam ile Torul ve Canca kalelerinde 47 neferin yaşadığı görülmektedir.[4] Torul, 16. yüzyıl başlarında Trabzon sancağının 8. kazası olup, 3 köyü mirlivâ hassına, 57 köyü de zuama ve erbab-ı timar dirliklerine tahsis edilmiş, 1127 hane mükelleften 72.743 akçe vergi toplanmakta[5] Safevi tehdidinin de etkisiyle kalesinde 50 nefer görev yapmaktaydı. S. Shaw’a göre Torul kazasının nüfusu 1885’de 36.137 (19.458 İslam, 16.679 Rum) iken 1914’de 60.257’yi (29.686 İslam, 30.547 Rum, 24 Ermeni) bulmuştur. 19. Yüzyıl sonlarında Şemseddin Sami ve Ali Cevad Torul’un merkezinin Ardese olduğunu, Körtin (Kürtün) bucağıyla birlikte 94 köyünde Türk ve Rumların neredeyse eşit oranlarda yaşadığını bildirmiştir. Günümüzde 2 belediye (Altınpınar, Torul), 14 mahalle ve 36 köyün bağlı olduğu Torul ilçesinin nüfusu 192717.823 (1.107 kent, 16.716 köyler) iken, 1950’de 28.400, 1960’da 29.294, 1970’de 34.276, 1980’de 35.867, 1990’da 17.087, 2000’de 15.416, 2009’da 12.971 (4.629 kent, 8.342 köyler) olmuştur. Günümüze ulaşmayı başaran Ardasa köprüsü 1901’de Santalı Nikos Demircioğlu tarafından inşa edilmiştir.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

 

Gümüşhane Tarihi Makale Serim

Gümüşhane (Haldiya, Canca) Tarihi

Torul (Ardasa, Messo Khaldeon, Beş Kilise) Tarihi

Gümüşhane dağlarında Rum yerleşimleri: Santa, Kromni, İmera ve Stavrin

Trabzon Dağlarının Ötesi: Kürtün, Bayburt ve İspir

Osmanlı Döneminde Gümüşhane ve Civarında Gizli Hristiyanlık Vakası

Notlar

[1] Bryer ve Winfield, 1985: 302

[2] Bryer, Clavijo’nun Kyril Kabasika adıyla verdiği ve taşıdığı eşyalardan zorla vergi aldığı için eşkıyalıkla suçladığı kişinin Haldiya dükü Leon Kabazites olduğunu bildirmiştir (Bryer ve Winfield, 1985: 302)

[3] Başbakanlık Arşivi, Tahrir Defterleri no.no: 52 s. 78-81, 768, 806, no: 288: s. 537

[4] Maliyeden Müdevver Defterler, no: 828 s. 178-189; Başbakanlık Arşivi, Tahrir Defterleri no: 52 s. 777-802

[5] Gökbilgin, 1962: 336