Tonya ve Vakfıkebir Tarihi, Trabzon

Makale: Özhan Öztürk

Thoania, Tonya

Klasik ve Orta Çağ belgelerinde hakkında bir referans bulunmadığı için hakkında çok az şey bilinen Tonya[1] adına “Karye-i Tonya maa mezray-i Kumyatağı ber vech-i serbest tabi-i Akçaabad” formunda Osmanlı tahrir defterlerinde ilk olarak 1583 tarihinde rastlanmakta[2], Akçaabat’a bağlı küçük bir köy konumunda olduğu, Kumyatak’ın ise bu köye bağlı bir mezra olduğu anlaşılmaktadır.

Bu tarihte serbest tımar olan Tonya’da 4’ü Hristiyan 171 hanenin bulunduğu görülürken Karaağaçlı köyü ve mezrası Hola’da 53 haneden 36’sının Müslüman olması[3] bölgenin Trabzon’un en erken İslamlaşan bölgesi olduğunu düşündürmektedir[4]. 18. yüzyılda Gümüşhane’ye bağlı bir kaza merkezi olan Tonya, 1869 ve sonrasındaki salnamelerde Gümüşhane’ye idari bağı devam eden Tonya 1879’da merkez ilçeye bağlı bucak konumuna yükselmiş, 1881’de tekrar nahiye yapılmış, 7 Ağustos 1913’de Vakfıkebir’e bağlanmış, 10 Mart 1954’te ilçe statüsü kazanmıştır.

1903 salnamesinde ahalisinin ziraat, demircilik, taşçılık, dülgerlik ve katırcılık ile uğraştığı, silah atmada meşhur oldukları, arazi kıtlığından dolayı Araklı, Çarşamba ve Terme civarına göç verildiği bildirilmiştir. Bu tarihte merkez nahiye ve ona bağlı 20 köyde toplam 15 cami, 5 medrese, 19 mektep-i ibtidai, 2455 ev, 5 dükkân, 2 kahvehane, 66 fırın, 39 su değirmeni bulunduğu, mısır, fasulye, kendir, tereyağı, bal, balmumu, peynir ve yumurta üretildiği kayıtlıdır.

I. Dünya Savaşı sırasında Tonya ve Vakfıkebir çeteleri Rus birliklerine ani baskınlar düzenleyerek küçük başarılar elde etmişlerse de 16 Temmuz 1916’da Tonya işgal edilmiş, muhacir çıkan Müslümanlardan 9’u Karşular mahallesinde Ruslarca kurşuna dizilmiş, 17 Şubat 1917’de 1 yıl 7 ay süren işgal sona ermiştir. Günümüzde 2 belediye (İskenderli, Tonya), 7 mahalle (Büyük, İskenderli, Kaleönü, Karşular, Orta, Turalı, Yeni) ve 16 köyün bağlı olduğu Tonya ilçesinin nüfusu 1960’da 23.481 (5.360 kent, 18.121 köyler) iken, 1970’de 22.862, 1980’de 24.905, 1990’da 25.790, 2000’de 28.107, 2009’da 17.023 (7.446 kent, 9.577 köyler) olmuştur.

Trabzon Tonya İlçesi Tarihi Eserler

İlçedeki en önemli tarihi eser Kalınçam köyünde bulunan ve 13-15. yüzyıllara tarihlenen tek apsidli şapel kalıntısıdır. Tonya’nın güneyinde yer alan Kale Taşı veya Ali Ağa Kalesi adlı mevkide bulunan kale yıkıntısının yapım tarihi bilinmemekle birlikte yapım tarihi bilinmemektedir. 1888 tarihli Trabzon Salnamesinde Tonya’da Barkormanlı, Kumyatak, Şova ve Ağırköy köylerinde birer toplamda 4 medrese bulunduğu kaydedilmiştir.

Trabzon Tonya İlçesi Köyleri Eski ve Yeni Adları Listesi

Fol, Büyük Liman, Vakfıkebir

Panaretos’un 1380 yılına değinen notlarına göre Ortaçağ’da Sthlabopiastes adı verilen bölgede kurulduğu sanılan Fol, Osmanlı dönemine dek Fol Deresi kenarında doğal bir liman civarında kurulmuş önemsiz bir köy olmasına karşın, Gülbahar Hatun’un vakfı sonucu[15] gelişmiş ve adı değişerek “Büyük Vakıf” anlamına gelen Vakfıkebir olmuştur. 18. yüzyıl Osmanlı–Rus ve 1723, 1730 ve 1742 Osmanlı–İran savaşları sırasında asker ve malzeme nakliyesi için Trabzon limanı hareketlenirken yeni limanlara da ihtiyaç duyulmuş Büyükliman, Espiye ve Polathane iskeleleri önem kazanmış, Kafkasya’da inşa edilen Faş kalesinin inşası için Ünye, Giresun, Polathane, Sürmene ve Rize’nin yanı sıra Büyükliman iskelesinden de meneksilo adı ahşap teknelerden talep edilmiş[16], Hacıfettahoğlu Osman da asker nakli için görevlendirilmiştir[17].

1879’da kaza olan Vakfıkebir’in merkezi “Kul kasabası” olup, 18. Yüzyılda Bıjışkyan “Büyük Liman” adıyla andığı yerleşimde Klida[18] kalesinin varlığını bildirirken Çamlık ve Folağzı adlı pazar yerlerini de saymıştır[19].

Vakfıkebir’in liman yeri kasabanın 2 mil batısındaki Zeytinburnu yanındaki “Çeşmeönü” mevki olmakla birlikte karayel dışındaki her türlü rüzgâra açık olduğundan dikkatli demirlemek gerekmektedir. Osmanlı dönemindeki geleneksel hafta pazarı pazartesi günleri kurulmakta olup, başlıca ürünleri fasulye, fındık, mısır ve tereyağıydı.[20] 1831 Osmanlı nüfus sayımına göre Vakfıkebir ve Sagir kazasında 5.962, 1880 Trabzon Vilayeti Salnamaesi’ne göre Vakfıkebir kazasında 17’si Ermeni geri kalanı İslam 7.699 erkeğin, 1903 Salnamesine göre ise 69’u Ermeni geri kalanı İslam 23.379 kişinin yaşadığı görülmektedir. Günümüzde 2 belediye (Vakfıkebir, Yalıköy), 14 mahalle (Büyükliman, Cumhuriyet, Çamlık, Çarşı, Hacıköy, Hürriyet, İmam Hatip, Kemaliye, Kirazlık, Çelebi,  Demirci, Küçükdere, Yalı) ve 34 köyün bağlı olduğu Vakfıkebir ilçesinin nüfusu 1927’de 49.191 (215 kent, 48.976 köyler) iken, 1950’de 69.278, 1960’da 66.955, 1970’de 93.566, 1980’de 1000.046, 1990’da 38.244, 2000’de 53.227, 2009’da 26.498 (13.936 kent, 12.562 köyler) olmuştur.

Trabzon Vakfıkebir İlçesi Köyleri Eski ve Yeni Adları Listesi

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Notlar

[1] Eski Yunanca tonia (τόνια), tonios (τόνιος) “kasnak ipi” kelimesiyle ilişkili olmasına karşın modern Rum kaynaklarında Tonya (Τόνγια) ve Thoania (Θοανία) olarak geçmektedir. Tonya adının Çorum ilçesine bağlı Alaca ilçesinin eski çağdaki adı “Etonia”, İkizdere ilçesine bağlı Gürdere köyünün eski adı Ethone ile Artvin ili, Yusufeli ilçesi, Balalan (Arcivan) köyünün yaylası Toniyat ile benzerliği dikkat çekicidir.

[2] Tapu-Kadastro Kuyud-i Kadime Arşivi Tahrir Defteri No. 29 s. 59-b ve 60-a

[3] Atmaca, 2005: 40-43, 48, 51; Kalyoncu, 2010: 20-60

[4] Rum kaynaklarında Tonyalıların Hermanossa ile Skafia arasında 11 köyde yaşayan 2 bin aile olduğu, Rumca konuşan ve cesaretleriyle tanınan Rum kökenli insanlar olduğu Oflularla aynı şartlar altında İslam’a geçtikleri kaydedilmiştir (Economides, 1920: 10). 1876 Trabzon salnamesinde Tonya ile 40 köyünde hiç gayrimüslim yaşamadığı görülmektedir.

[5] Yunanca ano (άνω) “yukarı”+ potami (ποτάμι) “dere” anlamına gelen yerleşim adı ile “Fol deresi”nin üstünde bulunmasına atfen verilmiştir.

[6] Eski Yunanca varis, varin (βᾶρις, βᾶριν) “büyük ev; kale; kule” kelimesiyle ilişkili olmalıdır. Kalyoncu “killi toprak” anlamına geldiğini iddia etmiştir. Kesli, Tumaslı, Muratlı ve Bahadırlı mahallelerinden oluşmuştur. (Kalyoncu, 2010: 64)

[7] Çamlıhemşin ilçesinde yer alan Anzer köy adı ile ortak kökene sahip olması muhtemeldir.

[8] Bir aile adı olduğuna şüphe edilmeyen toponimde bahsi geçen Aspuryan, Erzurum’a bağlı İspir ilçesinin bozuk formu olmalıdır.

[9] Çamlı köyü Şalpazarı’nın değişik köylerinden gelen ailelerce kurulmuş olduğu için Çepni Mahallesi adıyla da anılmaktadır.

[10] Yunanca folia (φωλιά) “yuva” yerel Türkçe’ye fol formunda aynı anlamda kabul edilmiştir.

[11] Kelimenin aslı Hoçkur olmalıdır. Ermenice hoç “dal, çalı” kelimesinden kök alıp, yerel Rumca ve Türkçe’de “sırık fasulye” anlamına gelen hoçka ile ilişkili olabilir.

[12] Bkz. Akçaabat Çınarlık köyü gibi levka (λεύκα) “kavak ağacı” kelimesiyle ilişkilidir.

[13] Yunanistan’da bulunan Mangana (40° 57′ 0N, 24° 52′ 0E), Manganos (38° 27′ 0N, 20° 33′ 0E), Manganitis (37° 34′ 0N, 26° 7′ 0E) gibi toponimlerin varlığı dikkate alındığında Yunanca mangani (μαγγάνι) “alet; araç” kelimesiyle ilişkili olması muhtemeldir. Trabzon Rumcası -obo/-opo ise “-cik/-cuk” anlamına gelen küçültme ekidir.

[14] İlk bakışta eski köy adının Cumhuriyet döneminde yakıştırılan adı Melikşah ile aynı olduğu düşünülse de Yunanistan’da Melisi (37° 25′ 0N, 22° 36′ 0E), Melissa, Meliki (40° 31′ 0N, 22° 23′ 43E), Melikia (39° 25′ 4N, 20° 4′ 59E) benzeri o kadar çok köy adı vardır ki sözcüğün kökeninin Yunanca meli (μέλι) “bal” ve melisa (μέλισσα) “bal” kelimeleri ile ilişkili olması da muhtemeldir.

[15] Rivayete göre Trabzon valisi (Yavuz) I. Selim’i ziyaret için Trabzon’a gelen annesi Gülbahar Hatun Karadeniz’de fırtınaya yakalanınca umutsuzluğa kapılmış ve nerede karaya ayak basarsa orasını vakıf yapacağım sözü vermiştir.

[16] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler, no: 9916 s. 95, 317 (13 Mart 1726, 24 Ağustos 1726)

[17] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler, no: 9959, s. 249 (16 Şubat 1747); Emecen, 2010:55

[18] Yunanca klidi (κλειδί) “anahtar”

[19] Bıjışkyan, 1998: 81

[20] Şakir Şevket, 2001: 89

[21] Trabzon merkez ilçe Uğurlu mahallesinin eski adı Cikadoz ile aynı anlama geliyor olmalıdır.