Arap Mitolojisi Sözlüğü
Arap Dini ve Arap Mitolojisi
İslam öncesinde MS 7. Yüzyıl’a dek çok tanrıcı bir inanç sistemine sahip olan Arapların kutsal kenti içerisinde çok sayıda putu barındıran Kâbe’nin bulunduğu Mekke idi. Arap panteonunun tepesinde Al-ilah, eşi Alilat ve üç tanrıça kızları bulunmaktaydı. Buna karşılık Kuzey Arabistan’da yer alan Palmyra’da ise Bel (Ba-al), güneş tanrısı Yarhibol veya Malakbel ile ay tanrısı Agribol bir üçleme oluşturuyordu.
MÖ 5. Yüzyılda Yunan tarihçi Herodot Arap tanrılarını Orotalt ve Alilat (tanrıça) adlarıyla anmış olup ayrıca Kuran’da Al-Lat, al-Uzza ve Manat anılmıştır (Necm; 53/19-20). Ayrıca Palymyra’da Yunanlılarca Herakles ile özdeşleştirilen Nergal, Yunanlılarca Apol-lo ile özdeşleştirilen Nabu, Suriye tanrıçası Atargatis (Astarte), İştar ve Beltis gibi Mezopotamya ve Fenike panteonlarından ödünçlenmiş tanrılar da yer almaktaydı. İslam yerleşik ve göçebe tüm Arapları birleştiren bir güç olarak olmasının yanı sıra yeni inanç sistemiyle birlikte Arap dil ve kültürünün de Arapların yaşamadığı topraklara dek yayılmasını sağlamıştır.
Araplar
Anadili Arapça olan Sami kökenli halkın büyük bölümü İslam öncesinde Arabistan yarımadasında koyun, keçi ve deve çobanlığı yaparak göçebe olarak yaşamaktaydı. Yerleşik olanlar ise vahalarda tahıl ve hurma tarımı yapmaktaydı. Arabistan yarımadasında MÖ 1000 yılından itibaren pek çok Arap krallığı hüküm sürmüş olup, Arap adı ilk olarak Asur yazıtlarından ‘Aribi’ formunda geçmiştir.
ARAP MASALLARI
Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde Rawiya veya Rawi adı verilen gezgin ve profesyonel öykücülerce sözlü olarak anlatılan veya Hakawati denilen ozanlarca şarkı olarak söylenilip dilden dile dolaşan Arap masal, efsane ve şiirleri çok az bir kısmı yazıya geçirilip günümüze ulaşmıştır. Bunlardan en ünlüsü olan 1001 Gece Masalları Batı Kültürünü de önemli olarak etkilemiş cinler, sihirli lambalar, yerine getirilen dilekler ve uçan halılar günümüz popüler kültürünün bir parçası olmuştur. El Asmai tarafından (MS 739–831) yazılan Sirat Antar adlı destan ise İslam öncesi Arap toplum yapısı, değerleri, gelenek ve efsaneleri hakkında detaylı bilgi vermekte kimi yazarlarca Arapların İlyada’sı olarak adlandırılmaktadır. Süryani alfabesinin ortaya çıkışından itibaren sözlü edebiyat ürünleri yazıya geçirilmeye başlanmış, sözgelimi 8. Yüzyılda Hammad “Mu’allaqat” adlı çalışmasında çok sayıda şiiri derleyip bir araya getirmeyi başarmıştır.
İslam Öncesi Arap Mitolojisi Sözlüğü
Abgal Bir çöl tanrısının adıdır.
Abjer Antar’ın olağanüstü özelliklere sahip atının adıdır.
Abla Sonradan Antar’ın karısı olacak prensesin adıdır.
Al Babadur Orion takımyıldızına verilen isim olup ‘güçlü’ anlamındadır.
Al Hamal Aries takımyıldızına verilen isimdir.
Al Kassab Şeytan’ın isimlerinden birisidir.
Al Mundzir Hilal’in oğlu, Cabir ile Cübeyr’in babasıdır.
Al Sirat Bkz. Sırat köprüsü
Al Şuca Orion takımyıldızının adı olup, ‘yılan’ anlamına gelmektedir.
Alif En önemli ruhlara verilen isimdir.
Aliha İslam öncesi güneş tanrısının adıdır.
Al-ilah, El-İlah, Alilah Arap halkının İslam öncesi inanışında en önemli tanrısının adıdır.
Alilat Arap halkının İslam öncesi inanışında Alilah’ın karısı, Dasur’un annesi olan ana tanrıçanın adıdır. Atarsamain ile de özdeşleştirilmiş olup, dört yüzlü taş bir heykeli bulunmaktaydı.
Allat, Allatu, Al-lat İslam öncesi Arap inanışında bereket tanrıçasının adı olup, Arapça ‘tanrıça’ anlamına gelmektedir.
Almakah Saba halkının gökyüzü tanrısının adıdır.
Aluka Önce insanları baştan çıkararan, cinsel birleşmenin ardından kurbanının kanını içen dişi bir iblisin adıdır.
Amm İslam öncesi Arap inancında, Güney Arabistan’ın ay ve iklim tanrısının adı olup aynı zamanda Kataban krallığının da koruyucusudur. Kataban krallığı halkı kendisini ‘Amm’ın çocukları’ olarak adlandırmaktadır.
Anbay İslam öncesi inanışta gelecekten haber veren ‘kâhin tanrı’nın adıdır.
Antar Derisine hiçbir silahın işlemediği, 15 yaşında çıplak elleriyle bir aslanı öldürdüğüne, Djamy adlı büyülü bir kılıcı kullandığına ve Abjer adlı olağansütü güzellikte bir ata bindiğine inanılan savaşçı bir ozanın adı olup, Şaddad ile Zabiba’nın oğludur.
Arsa Bir kader tanrıçasının adıdır.
Asabiyet Bir kabile üyelerinin düşmanca saldırılara karşı birbirini kollamaları veya başka kabilelere ait toprakları ele geçirmek için birleşmesiyle gerçekleştirilen bir İslam öncesi/cahilliye dönemi adetidir.
Athar Astarte’nin adlarından birisidir.
Attar İslam öncesi Güney Arabistan’da tapınılan ve lakabı ‘savaşta cesur olan’ anlamına gelen bir savaş tanrısı olup, sabah yıldızı (Venüs gezegeni) ile ilişkilendirilmiştir. Aynı zamanda canlılığın devamı için yaşamsal önemde olan su kaynaklarının koruyucusu kabul edilmekte, onuruna antilop kurban edilmekteydi.
Baltis İslam öncesi inanışta Venüs gezegeniyle özdeşleştirilen bir tanrıçanın adı olup, güneydoğu Anadolu’da antik Karhae (modern Harran) kentinde saygı görmüştür.
Basamum İslam öncesi Arap inancında bir şifa tanrısının adı olup Arapça basam ‘Mekke pelesengi ağacı; balsam’ kelimesiyle ilgili olmalıdır.
Büyü Sihr adı verilen büyü Beyaz Büyü (Tarika el mahamuda) ve Kara Büyü (Tarika el maduna) şeklinde ikiye ayrılmaktadır.
Cudi Nuh’un gemisinin büyük sel tufanının ardından (Kur’ân 11:46) üzerinde durduğu dağın adıdır. Muhtemelen antik çağda Doğu Anadolu’daki dağları nitelemek için kullanılan Yunanca Gordayi kelimesiyle ilgili olmalıdır.
Dasura Alilat’ın oğlu olan bir dağ tanrısının adıdır.
Datin Kuzey Arabistan halklarının inanışında aynı zamanda adaletten sorumlu olan kehanet tanrısının adıdır.
Dhat-Badan İslam öncesi dönemin Yemen kökenli tabiat tanrıçası olup özellikle ağaçlarla çevrili vahalarda tapınılmaktaydı.
Dusara, Dusares, Dus-Sara Antik Ürdün’de yaşamış Arap kökenli Nabataea halkının inanışında şarapla ilişkilendirilen ve Lat’ın oğlu olduğuna inanılan en büyük tanrının adıdır. Yunan tanrısı Dionysos’un eşdeğeri olmalıdır.
Farasi Bahri Hint Okyanusunda yaşadığına inanılan yeşil atların adıdır.
Gaddar Kızıldeniz civarında yaşayan Arap göçerlerin inanışında yolcuları yakalayıp, onlara işkence eden ve cinsel organlarını yiyen dişi bir iblisin adıdır.
Güneş Tutulması Bkz. Küsuf
Haka Ay için kullanılan bir terimdir.
Halasa, Du-l Halasa İslam öncesi kehanet tanrısının adı olup, güney Arabistan’da onun adına beyaz bir taşa ibadet ediliyordu.
Hameh Öldürülen kişinin kanından dışarı fırlayan bir kuşun adıdır. Katili sürekli ‘bana içecek bir şey ver’ diyerek taciz eder ve katilin kanından sarhoş olmadan sözlerine son vermez.
Haubas, Hobas İslam öncesinde tapınılan kehanet tanrısının adıdır.
Haukim Güney Arabistan’da İslam öncesi tapınılan ilahi adaletle özdeşleştirilen bir tanrının adıdır.
Hilâl İslam öncesi ay tanrısının adı olup ay hilal formunu aldığında tapınılırdı.
Hubal İslam öncesi inanışta heykeli kırmızı akik taşından insan formunda yapılan kehanet tanrıçasının adı olup, Müslümanlar tarafından parçalanana kadar, Kabe’de muhafaza edilen Mekke’nin koruyucu tanrısıydı.
Anadolu tanrıçası Kibele’nin (Hititçe Kubala) Arapçaya kabul edilmiş formu olmalıdır.
Hutama Cehennemin iftiracı ve yalancılar için ayrılmış bölümlerinden birisinin adıdır.
Kahil, Kahilan İslam öncesi) öncesi metinlerde adı sıkça geçen ve Arapça ‘Kudretli olan’ anlamına gelen bir tanrının adıdır.
Kâhine Berberilerin ilk kraliçeleri kabul edip, tanrıça gibi tapındığı efsanevi bir kadının adıdır.
Kâhtan Yemen Araplarının mitolojik atası olup, Araplar ve Yahudileri soyca birleştirmek amacıyla yaratılmış olmalıdır.
Katanes her tarafı kıllarla kaplı bir vampirin adıdır.
Kays Hicr kentinde tapınılan İslam öncesi tanrılardan birisinin adı olup, hakkında fazla bir şey bilinmemektedir.
Kaynan İslam öncesi Arap inanışında demircilik tanrısının adıdır.
Khidi İyiliksever bir su ruhunun adıdır.
Kutrub, Kuzah İslam öncesi Arap inanışında, kült merkezi Mekke olup, dolu tanelerinden oluşan oklar fırlatan şimşek ve fırtına tanrısının adıdır. Kutrup, elinde yay ve ok taşır formda tasvir edilmekte, yayını astığı bulutlara hükmettiğine inanılmaktaydı.
Lat İslam öncesi tapınılan ve Kabe’de putları yer alan üç önemli tanrıdan birisinin adıdır (diğerleri: Uzzat, Menat).
Malik, Malka İslam öncesi kuzey Arabistan’da bir tanrı adıdır.
Manaf İslam öncesi Arap tanrılarından birisinin adı olup, daha çok kadınlar tarafından tapınılmaktaydı.
Manat İslam öncesi Arap mitolojisinde kader ve kısmet tanrıçasının adı olup, akşam yıldızının kişileştirilmiş hali ve Alilah’ın kızlarından birisidir. Mekke ve Medine arasında siyah bir taşa onun adına tapınılmaktaydı.
Mandah, Mundih İslam öncesi Arap inancında toprağı sulayan ve koruyucu özellikleri olan bir grup tanrının adıdır.
Nahi Thadum (Kuzey) Araplarının koruyucu tanrısının adıdır.
Nesnas Tek gözlü, tek kollu ve tek ayaklı bir iblisin adıdır.
Nusb İslam öncesinde Kabe içerisinde bulundurulan ve tanrılar için kesilen kurbanların kanının sürüldüğü taşların adıdır.
Orotal, Orotalt Nabataealıların İslam öncesinde en önemli tanrısı Dusares’in bir formu olmalıdır.
Rok (Arapça Rukh) olağanüstü büyüklük ve güce sahip, fil gibi büyük hayvanları bile yuvasına taşıyıp parçalayabilen bir kuşun adıdır. Denizci Sinbad’ın maceraları adlı Arap masalında adı geçmektedir. Sinbad masalları Fars, Hint ve Arap folkloruna ait öğeleri barındırmakta olup, muhtemelen MS 9. yüzyılın dünyasını yansıtmaktadır. Ticari amaçlı bir yolculukta, bir adada konaklayan Sinbad uyandığında adamlarının yok olduğunu görür. Rok’un yuvasını bulup burada dev bir yumurta gören Sinbad, yumurtayı bir yere saklar. Kuş yuvaya geldiğinde kendini sarığıyla kuşun bacağına bağlar. Bu kuştan 13. yüzyılda gezgin Marco Polo’da Madagaskar adasını anlatırken bahsetmiştir. Polo’ya göre kuşun kanat açıklığı 14.5 m olup rengi beyazdır.
Çeşitli kültürlerde Rok’un benzerlerine rastlanmaktadır: Anka (Arabistan), Simurgh (İran), Garuda (Hindistan), Phoenix (Mısır, Yunanistan), Şimşek kuşu-Thunderbird (Kuzey Amerika) gibi.
Ruda, Radu Kuzey Arabistan’da İslam öncesi inanışta hem dişi hem de erkek olarak tasvir edilen akşam yıldızı tanrısının adıdır. Antik Suriye’de (Palmyra çölü) Arsu adıyla (erkek) bilinmektedir.
Salman İslam öncesi Kuzey Arabistan’da tapınılan bir tanrının adı olup, Arapça ‘barış, huzur’ anlamına gelmektedir.
Satih bin Rabia Kafası olmayan, gözleri göğsünde olan bir kadın kâhinin adı olup, Musa’nın Sina dağında Tanrı ile yaptığı konuşmaya şahit olmuş, Arap kabilelerinin bir gün birleşerek büyük bir devlet kuracağını bildirmiştir.
Sonsuz Liste Doğu’dan batıya, yeryüzünden cennete uzanan beyaz inciden bir levha olup, tanrı geçmiş, bugün ve gelecekte olmuş/olan/olacak her olayı bu inci üzerinde listelemektedir.
Sudum, Sadum, Usdum Efsanevi Sodom kentinin Arapça adıdır.
Taghut, Tâğût Kureyş kabilesinin İslam öncesi tapındığı bir iblisin adıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’de:
“İman edenler Allah yolunda cihat ederler, küfredenler ise Tâğût yolunda savaşırlar” (Nisâ 76)
“Dinde zorlama yoktur. Hakikat, iman ile küfr apaçık meydana çıkmıştır. Artık kim Tâğût’u tanımayıp da Allah’a iman ederse o, muhakkak ki kopması olmayan en sağlam kulpa yapışmıştır. Allah hakkıyla işitici, kemaliyle bilicidir” (Bakara 256)
Talab Güney Arabistan’da İslam öncesinde tapınılan ay tanrısının adıdır.
Theandros İslam öncesi Kuzey Arabistan’da tapınılan bir tanrının adı olup, Yunan ve Latince yazıtlarda bahsi geçmektedir.
Uzza, el-Uzza İslam öncesi Arap mitolojisinde Allah’ın üç kızından en gencinin adı olup, Mekke şehrinin koruyucu tanrıçasınındır. Uzza, Venüs (sabah yıldızı) ile ilişkilendirilmektedir.
Vadd İslam öncesi güney Arabistan’da ay tanrısının adı olup, ‘yılan’ ile ilişkilendirilmekte ve Arapça ‘arkadaşlık, sevgi’ anlamına gelmekteydi.
Yaghuth İslam öncesi Arap inanışında Yemen civarında bir tepede tapınılan bir put/tanrı adı olup (Kuran 71:23) bir ihtimal bir kabilenin ata ruhudur.
Ya’uk Hz. Nuh’un yaşadığı dönemde tapınılan bir putun adı olup, Hz. Muhammed’e kadar Arabistan’da tapınılmaya devam edilmekteydi.
Zabiba Sudan’ı ele geçiren Şadad’ın kaçırıp evlendiği bir Arap prensesinin adı olup, Antar’ın annesidir.
Zaim Şeytanın gece görüntüsüne verilen isimdir.
Zainigav İran’ı zaptetmeye kalkınca Afrasiyab tarafından kovulan bir fırtına cininin adıdır.
Zendik Bir büyücünün adıdır.
Zülkarneyn Büyük İskender’e verilen isim olup kuzeye Yecüc ve Mecüclerin istilasını engellemek için demirden bir duvar ördürdüğüne inanılmaktaydı.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Anlara, 2016