Türk Mitolojisi Sözlüğü – A
Aşağıda yer alan Türk Mitolojisi Sözlüğü başlıklı alfabetik çalışmada İslam öncesi Türk halklarının inanışında yer alan doğaüstü varlık, tanrı, tanrıça isimleri verilmiştir.
Aan Alahçın Hatun, Aan Darhan Hatun Sibirya’da yaşayan Yakut (Saka) halkının inanışında yeryüzü görüntüsünün kişileştirilmiş formu olup, tabiatın, mutluluk ile refahın, bitki ve evcil hayvanların koruyuculuğunu üstlenmiş, büyük kayın ağaçları üzerinde (bir başka yoruma göre Ülgen’in evine değin uzanan Dünya ağacında) yaşadığına inanılan bir tanrıçanın adıdır. Işıldayan bir yüz ve beyaz saçlara sahip yaşlı kadın olarak tasvir edilerek, düz alanlarda küçük kasırgalar halinde dolaştığına, Ereke veya Cereke adlı bir oğlu ve Kırkıttar adlı bir kızı olduğuna inanılmaktadır. Yaz başlangıcında dallarını kırmanın kesinlikle yasak olduğu kutsal ve yaşlı bir ağacın altında adına kurban kesilmektedir.
Aan Arkın Oyun Yakut halkının Şamanist inanç sisteminde ölüleri diriltmeye, körleri gördürmeye, gelecekten haber vermeye kadir ilk şamanın adıdır.
Aan Darhan Toyon Yakut halkının inanışında evde pişen her yemeğin ilk lokmasının adandığı evin koruyucu ruhunun adı olup, kısa boylu, beyaz saçlı yaşlı bir adam olarak tasvir edilir. Kendisine saygısızca davranılırsa, ev halkının hasta olmasından evi yakmaya dek uyguladığı ceza yöntemleri vardır.
Abakan Han Sibirya yağmur tanrısının adıdır.
Abasılar Yakut halkının inanışında, yeraltında yaşayan ve demirden dişleri olan kötü ruhlu bir halkın adıdır. Abasılar insanlara zarar vermek amacıyla yeryüzüne çıkan, tek gözlü, tek ayaklı kel kafalı kel yaratıklar olup başta insan leşi ve böcek gibi pis kokan her şeyi yerler. İnsanların tam tersine, geriye doğru yürüyen Abasılar yeryüzünde görünmez olup sadece şamanlar tarafından görülebilirler.
Abzar Öyesi Kazan Tatarları ve Volga Türklerinin inancında evin avlusu, bahçesi veya ahırında yaşayan koruyucu bir ruhun adı olup, onuruna siyah bir kuzu kesmek adettendi.
Açgözlülük Türk destanlarında açgözlülük ölümün habercisi sayılmaktadır.
Bkz. Toymadın Irmağı
Adamcıl kurt Geceleyin kurt şekline bürünen insanlara verilen isimdir. Gece başı açık dışarı çıkan kadınlar ‘kurt kadın’a dönüşür ve geceleyin insan yemeye çıkarlar. Adamcıl kurtların -erkek veya kadın olsunlar- geceleyin büründükleri kurt derileri bulunup tandırda yakılırsa bu özelliklerinden kurtulacaklarına inanılırdı. Bkz. Kurt adam
Adık Sibirya’da bir tanrıya hediye olarak sunulan balık veya at gibi hayvanlara verilen isimdir.
Aelkapanai Sibirya’da yaşayan Koryak halkının inanışında tanrı kabul edilen Kutup yıldızının adıdır.
Ağ Ana Altay Türklerinin inanışında başlangıçtan beri varolan, varlığı ışıktan yoğrulmuş koruyucu tanrıçanın adıdır.
Ağ Kadın Tatar halkının inanışında bir al karısı varyasyonuna verilen isimdir.
Ai Tojon, Ay Toon Sibirya’da yaşayan Yakut halkının inanışında ışık tanrısının adıdır. Kozmik ağaca tünemiş iki başlı bir kartal olarak tasvir edilir. Aynı zamanda doğum ve bitkilerin büyümesinden sorumlu bereket tanrısı olarak da kabul edilir.
Ajısıt, Ayısıt Sibirya Yakutlarının inanışında bir ana tanrıçanın adıdır. Bir dağ başında yalnız başına ikamet eden, insan kaderine hükmeden ve her yeni doğanı altın bir deftere kaydeden doğaüstü bir varlıktır.
Ak Ayaz Altay Tatarlarının inanışında yaratıcı gök tanrının adı olup ‘beyaz ışık’ anlamına gelmektedir.
Ak Han Efsanevi Türk hakanının adıdır. Efsaneleri zamanla Moğol kültürüne adapte edilmiş ve Sagan Han olarak tanınmıştır.
Ak Kam, Ayı Oyun Davul taşımayan, şamanlara özgü özel kıyafetler giymeyen insanların iyiliği için iyi ruhlarla uğraşan ve beyaz büyü yapan kamların adıdır. Kötü ruhlarla uğraşan şamanlara ise Kara Kam (Yakutlarda Abası Oyun) adı verilir.
Ak Ana Tanrı Ülgen’e yaratma yeteneğini kazandıran bir tanrıçanın adıdır.
Albastı 1. Tuvan halkının inanışında kızıl saçlı bir su perisinin adı olup, kızıl renkli tarağını eline alan insanın öldüğüne, su kenarlarında yaşayıp keçi sesiyle bağırdığına inanılırdı.
- Avcılarla nikâhsız yaşayan, omuzuna attığı uzun memelerinden onlara süt verip, kendi kaburgasından kestiği eti avcıya yediren peri benzeri yaratıkların adıdır.
Albaslı Nogay halkının inanışında ölüm vakti geldiğinde kendini yaralayarak kendi kanından kendi çocuğunu doğuran dişi perilerin adı olup bir çeşit albastı varyasyonu olmalıdır.
Aldacı Altay Tatarlarının inanışında kötü ruh Erlik’in hâkimi olduğu yeraltı dünyasından insanlar diyarına gönderdiği ölüm meleklerinin adıdır. Aldacılar insanların ruhlarını alarak onların yeryüzündeki hayatlarına son verirler.
Alklha Sibirya’da gökyüzünde yaşadığına, güneş ve ayı yuyarak güneş ve ay tutulmalarına sebep olduğuna inanılan bir yaratığın adıdır.
Alp Er Tunga Farslar’a karşı giriştiği savaşlarda gösterdiği yiğitliğiyle bilinen bir destan kahramanının adıdır. Firdevsi’nin Şehname’sinde Turac hükümdarı Afrasiyap olması muhtemelen olan Alp Er Tunga İran’a girip Azerbaycan’ı almış, kızını İran tahtına geçen Tahmasp’a vermiştir. Bu evlilikten doğan torunu Zu daha sonra dedesini yenmiştir. Bkz. Afrasiyab
Alpamış Ural dağları boyunca yaşayan halklarda özellikle Altay ve Türkistan’da anlatılan bir destanın adı olup Dede Korkut Hikâyeleri’nde bahsi geçen Bamsı Beyrek ile benzerlikler göstermektedir.
Amaka Sibirya’da yaşayan Evenk halkının inanışında yaratıcı tanrının 2 görünümünden birisinin (diğeri: Ekseri) adıdır.
Amapat Sibirya şamanlarına öğüt veren ruhların adıdır.
Amarona Özbek halkının inanışında kadınların koruyucu tanrıçasının adı olup, Avesta’da adı geçen Anahit ile alakalı olmalıdır.
Amle Siduku’nun oğlunun adı olup, Kamehadal halkının atasıdır.
Ana Sibirya efsanelerinde Kaitakalni’nin kardeşi olan ana tanrıçanın adıdır.
Ananklar Özbekistan’ın Harezm bölgesi halkının, İslam öncesi inançlarından miras kalan, gözle görülmeyen varlıkların adıdır. Çölde yolunu kaybeden yolculara su vererek yardım ederler.
Andalma-muus Sibirya’da Erlik tarafından yaratılmış, denizde yaşayıp, uzun dileyle yakaladığı insanları yiyen bir canavar olduğuna inanılmaktadır. Tyurin-muzıktarafından öldürüldükten sonra canavarın çürüyen cesedinden çıkan sivrisinekler yeryüzüne dağılmıştır.
Anya Kut Yakut halkının inanışında 3 ruhtan (kut) birisi olan baba ruhun adıdır.
Arçuri Çuvaş halkının inanışında orman ruhu olarak bilinen bir iblisin adıdır. Uzun saçlı, tüm vücudu tüylerle kaplı olan Arçuri’nin ikisi önde ikisi arkada dört gözü, üç eli ve üç ayağı vardır. Geceleri at sırtında dolaşan kırmızı gözlü bu yaratık, hayvan ya da yaşlı adam kılıklarına bürünür, kahkaha atarak insanları çağırır sesin geldiği yere bakanları yermiş.
Arsan Duolay Yakut halkının inanışında yeraltı dünyasındaki iblislerin lideridir. Pis kokan bu yaratığın bir karısı ve her biri ayrı bir iblis grubunu yöneten yedi oğlu vardır. İnsanlar bu yaratığın dikkatini üzerlerine çekmemek için adını bile telaffuz etmekten kaçınırlar.
Aslan Çocuk 14. yüzyılda Mısır’da yaşamış Kıpçak kökenli Aybekoğlu Ebu Bekir’in Türk, Moğol ve Tatarların atası olduğunu iddia ettiği efsanevi bir karakterin adıdır. Bir kadının yolda doğurduğu çocuğu, bir kartal kaçırarak, dişi bir aslanın yavruları arasına bırakır. Aslanlar tarafından büyütülen bu çocuk büyüdüğünde düşmanlarından kaçan bir kervana rastlayıp aralarına katılıp, orada tanıdığı bir kızla evlenip Türk, Tatar ve Moğolların atası olacaktır.
Aşapatman Çuvaş halkının inanışında falcıların koruyucusu, şifacı bir ruhun adı olup yaşlı kadın görünümünde tasvir edilmektedir.
Aşık Aydın [Türk Mitolojisi, Köroğlu] Özbek ve Türkmen halklarının inanışında sihirli güçleri olan bilge bir ozanın adı olup, Köroğlu’nun Türkmen varyasyonunda da rastlanmaktadır. Aşık Aydın tıpkı Azeri versiyonu Aşık Cünun gibi Dede Korkut varyasyonlarından birisidir.
Ata Ecdat ruhu ve evliyalık yakıştırılan şaman ve ozanlara verilen bir unvandır.
Avcı Pirim [Türk Mitolojisi, Folklor] Azeri halkının inanışında Yılanlar padişahının ağzına tükürmeyi başarmış ve böylece tüm hayvanların dilini konuşabilme becerisini kazanmış, tüm dünyayı gezip dolaştıktan sonra yüz yaşına kadar bir mağarada yaşamış bir kahramanın adıdır.
Avşar 24 Oğuz boyundan birisi olup, Güneydoğu Anadolu ve Azerbaycan’da dağınık olarak yaşamaktadırlar.
Ayığı Yakut halkının inanışında tanrılara verilen genel isim olup yaratmak anlamındaki ay- fiilinden gelişmiştir.
Ayığısıt, Ayığıhıt Yakut halkının inanışında çocuklara can veren, yeni doğmuş çocuk ve lohusa kadının koruyuculuğunu üstlenmiş bir tanrının adıdır.
Aza Sibirya, Tuva ve Kazaz halklarının inanışında yeraltı varlıklarının genel adıdır.
Azarlar Tuva halkının inanışında ‘melekler, tanrılar’ anlamına gelen kelime azar ‘gök’ kelimesinin çoğul olarak kullanılmış ve anlam genişlemesine uğramış formudur.
Azıktı Kırgız ve Özbek halklarının inanışında, insanlara onlara en yakın kişi kılığına girerek görünen, insanları uçurum, dere veya dağa götürerek ölüme sürükleyen şeytani bir iblisin adıdır.
Aziz Han Manas destanının efsanevi kahramanlarından birisi olup Kalmuk halkının lideridir.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları, Ankara, 2009