İstanbul'un Semtleri Karadeniz Tarihi

İstanbul Boğazı coğrafyası

Makale: Özhan Öztürk

İstanbul Boğazı ya da Boğaziçi, Antik Çağ’da Trak Boğazı (Yunanca: Βόσπορος Θρακικὸς, Latince Bosphorus Thracicus) ve Mysia Boğazı adlarıyla da bilinen İstanbul Boğazı o dönemden itibaren bilinen en dar doğal boğaz kabul edilmiştir. Uzunluğu 31.7 km bulan Boğaz en geniş yerinde 4.7 km en dar yeri olan Kandilli-Aşıyan arasında 0.698 km, Anadolu Hisarı (Antik Potamonion [Göksu Dere]) ve Rumeli Hisarları (antik Pyrrhias Kyon) arasında ise  0.750 km’dir. İstanbul Boğazı’nda derinlik 30-110 metre arasında değişmektedir.

An Ottoman Map of Bosphorus, Istanbul, c1900
Osmanlı Boğaz Haritası, 1900’ler

İstanbul Boğazı nasıl oluştu?

Ryan and W. Pitman’ın MÖ 3. Yüzyılda Lampsacuslu Strabo’nun da aktardığı bir efsaneyi doğrulayan Karadeniz Tufanı teorisine göre günümüzden 7600-8400 yıl önce Marmara Denizi ile Karadeniz’i ayıran kara katmanı yarılarak Akdeniz’in tuzlu suyu o dönem bir tatlı su gölü olan Karadeniz’e boşalırken İstanbul Boğazı ortaya çıkmıştır.

Karadeniz’den Marmara Denizi’ne doğru 2 knot hızla Avrupa yakası sahiline

1954 kışında buz kütleleriyle dolan İstanbul Boğazı ve Selimiye

Büyükdere ile Kireç Burnu arasında paralel akan Boğaz akıntısı Yeniköy – Köybaşı’ndan itibaren güneydoğuya doğru kıvrılmaktadır. İncir Körfezi’nden itibaren ise Anadolu yakasında Kanlıca’ya doğru kıvrılmaktaysa da yeniden yön değiştirerek 5 knot hızla Arnavutköy sahiline çarpmakta bu sırada “Şeytan Akıntısı” adını almaktadır. Arnavutköy ile Defterdar Burnu arasında iki yaka boyunca akarak Boğaz’ın girişinde Üsküdar’dan Sarayburnu yönüe yönelenen akıntı burada 2 parçaya ayrılmakta bir kısmı batıya yönelen Haliç’e diğeri Marmara’ya akmaktadır.

Herodot’un Tarih’inde Pers imparatoru Darius’un Khalcedon ile Kyaneas arasında kurdurduğu köprü ile Asya ve Avrupa kıtalarını, Pers ve İskit topraklarını birleştirdiğinden bahsetmiştir. Yazara göre Boğaz’ın uzunluğu 120 stadia olup Khalkedon ile Byzantium arası ise 14, Hieron ile Sarapis tapınakları arası ise 12 stadia mesafedeydi.

Boğaziçi Köprüsü nerede? Boğaz Köprüsü’ne nasıl gidilir?

Bosphorus Etimoloji, İstanbul Boğazı’nın Adı Nereden geliyor?

Bos (βοῦς) “öküz” ve porps (πόρος) “geçit” kelimelerinden oluşan Boğaz’ın

Nakkaştepe’den İstanbul Boğazı’na bakış 1900

(Bosphoros) adı Yunanca anlaşılabilir olmakla birlikte Trak dili ile alakalı olduğu da ileri sürülmüştür. Mitolojik olarak da Aeschylus’un “Bağlı Prometheus” oyunundaki İo’nun Avrupa ile Asya arasındaki yolculuğu ile özdeşleştirilen Boğaz Ephorus ve Polybius tarafından da aynı bağlamda anılmıştır. Antik kaynaklarda yerleşime atfedilen aktevosporie (ἀκταίΒοσπόριαι), Vus (Βοῦς), Vukolos (Βουκόλος)  ve Vukolia (Βουκόλια) gibi isimler sığır efsanesinin benimsendiğinin göstergesidir. Heraklealı tarihçi Nymphis Bosphorus adının Avrupa’dan Anadolu’ya geçen Frigler ile ilişkili olduğunu “Βοῦς” kelimesinin onların gemilerinin öküze benzeyen pruvalarına atfen verildiğini kaydetmiştir. Ayrıca Pliny, bölgenin yerlilerinin Boğaz’ın  bir yakasından diğerine sığır sürüsü ile geçme geleneğini aktarırken, MÖ 3. Yüzyılda Phylarchos toponimin tohum ekmek anlamındaki speiro (σπείρω) ile ilişkili olup bölgenin yerlilerinin tarımsal faaliyet ve yetenekleriyle ilişkili olabileceğini kaydetmiştir.

L.F. Marsigli’nin ölçümlerine göre İstanbul Boğazı yüzey akıntıları, 1680
İstanbul Boğazı Akıntıları ve İstanbul Boğazı Oşinografisi

Antik Çağ’da Boğaz akıntısının tek yanlı olduğu düşünülürken, Yaşlı Pliny[1] Pontos Euxeinos’un her zaman Propontis’e doğru aktığını kaydetmiştir. Polybios ise Pontus’tan gelen akıntının düzenli olmadığını, Boğaz’ın en dar yeri olan Hermaeum’a ulaştığında burnu kuvvetlice yaladıktan sonra Asya kıyısına hücum ettiğini sonra tekrar Avrupa ve Asya kıyılarına dönüp, Byzantion’a akıp kenti ikiye böldüğünü bildirmiştir[2]. Bizanslı Dionysios, Byzantion önünde ikiye ayrılan bu akıntıdan küçük olanın “Keras” adlı haliçe girdiğini kaydetmiştir[3]. Bunlara karşın Prokopius alt ve üst akıntıya dikkat çekerek balıkçıların Boğaziçi’nde ağ attıklarında ağın üst tarafının Akdeniz’e doğru yüzerken derindeki akıntının ağın altını Karadeniz’e doğru çekmesi yüzünden ağların S şeklini aldığını bildirmiştir[4].

İstanbul Boğazı’nda Yüzey Akıntıları ve Ters Akıntılar

1680 yılında Luigi Fernando Marsigli adlı bir İtalyan İstanbul Boğazı’nda yüzey akıntısının altında yer alıp, yerel balıkçılar tarafından çok iyi bilinen[5] bu ters yöndeki akıntının daha tuzlu olduğunu keşfetmesinin yanı sıra hızını da ölçmeyi başararak[6] deniz bilimi tarihinde Karadeniz araştırmalarının ilkini gerçekleştirmiştir.

İstanbul Boğazı Kıyısındaki Yerleşim Yerleri

Bizans döneminde çoğunlukla Stenon olarak adlandırılan İstanbul Boğazı’nın Avrupa yakasında –güneyden kuzeye- Bosphorios Akra[7], Argyropolis[8], St. Mamas[9], St. Phokas[10], Hestiai veya Michaelion[11], Phoneus[12], Anaplous veya Sosthenion[13] Asya yakasında  -kuzeyden güneye- Hieron Kalesi[14], Eirenaion[15], Anthemiou[16], Sophianai[17], Bithynia Khryspolis’i[18] semtleri bulunmaydı.[19]

Seyyid Ahmet Şefik’in gemilerin İstanbul Boğaz’ında emniyetli bir şekilde seyahat etmesini sağlamak, emniyetli geçiş şeklini gösteren için çizdiği, Dersaâdet men-i müsâdeme haritası, 1893

Yakın geçmişe dek sisli havalarda İstanbul Boğazı’na kuzeyden girip geçmek isteyen gemiler mevkilerini iskandil atmak suretiyle tayin etmeye çalışırken, Boğaziçi tabanının iki yakasında farklı olmasından yararlanılmakta, 50-55 kulaç derinlikten çamur ve kabuk çıkması geminin Anadolu sahili, sadece çamur çıkması ise Rumeli sahili önünde bulunduğuna yorulmaktaydı.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Bosphorus, Istanbul, 17th Century
İstanbul Boğazı, 17. Yüzyıl
Notlar

[1] Pliny, Naturalis Historia II, 219

[2] Polybios, IV, 43, 17

[3] Dionysios Byzantinos, 2010: 33

[4] Prokopius, Savaşlar 8. 6. 25-28

[5] Marsgli kitabında ters akıntının varlığını balıkçılardan öğrendiğini kaydetmiştir.

[6] Ters akıntıya “Corrento Sottano” adını vermiştir

[7] Sarayburnu’nun eski adı

[8] Galata’nın doğusunda yer almaktaydı

[9] Dolmabahçe civarı ki liman, hipodrom ve imparatorluk villası buradaydı

[10] Ortaköy’ün eski adı. Antik çağda Arkheion adıyla anılan üzüm ekilen kırsal alandır (Dionysios Byzantinos, 2010: 77). Burada bulunan saray I. Basil döneminde manastıra dönüştürülmüştür.

[11] Arnavutköy’ün eski adı. St. Michael tapınağı buradaydı

[12] Rumelihisarı’nın eski adı. 1452’de II. Mehmet tarafından yaptırılmıştır.

[13] İstinye’nin eski adı. St. Michael adına yapılan kilise II. Basil döneminde manastıra dönüştürülmüştür

[14] Bkz. Yoros

[15] Çubuklu’nun eski adı. Akoimetoi manastırı buradaydı.

[16] Anadolu Hisarı civarı

[17] Çengelköy’ün eski adı. II. Justin’in yaptırdığı bir saray bulunmaktaydı

[18] Philippikos’un 594’te yaptırdığı bir manastır olup 867’de III. Michael burada gömülmüştür.

[19] The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991: I, 312-13

 

Ayrıca Oku

İstanbul Boğazı’nın Çarpışan Kayaları: Symplegades, Fanari

Hayat Takvimi’nde Boğaz haritası (1952)

KAYNAKÇA

Apollonius Rhodius 2.168

Dionyzos Byzantios 110.

Ephorus 70 F 157 Jacoby, apud Scholia in Apollonium Rhodium 2.168.

Janin, Cf. R. Constantinople Byzantine: développement urbain et répertoire topographique, Paris, 1964 s.475-477.

Herodot, Historiae. 4.8, 4.38-89.

Nymphis, FHG 432 F 11b

Pliny Naturae Historiae 6.2

Polibios 4.43; 4.43.6

Ryan, W.B.F. – Pitman III, W.C., vd. 1997. An abrupt drowning of the Black Sea shelf. Marine Geology, 138 s. 119–126

The Black Sea Pilot. Comprising the Dardanelles, Sea of Marmara, Bosporus, Black Sea and Sea of Azov. 6th ed., Londra, 1920. s. 16, 37-38.

Walbank, F.W. “Polybius on the Pontus and the Bosphorus (IV,39-42)”, İçinde: Studies Presented to D. M. Robinson on His Seuentieth Birthday, vol. I: Prehistoric Greece, Egypt and the Far East, Architecture and Topography, Sculpture, Paintings and Mosaics. Washington Univ. Washington, 1951