İşe yaramaz, olmaz olası anlamında ander veya andir

Ander, Doğu Karadeniz Türkçesi’nde ‘fena, kötü, işe yaramaz, olmaz olası eşya, hayvan veya insan’ anlamında kullanılan kelimenin ayrıca ‘sahipsiz, bakımsız’ (Trabzon, Rize), kötürüm, sakat (Trabzon, Rize), tembel (Rize, Gümüşhane), ölüden artakalan eşya (Ordu, Giresun), erkek cinsel organı (Trabzon, Gümüşhane), uğursuz (Trabzon), adı bile söylenmeyecek kadar nefret edilen eşya veya insan anlamları kayıtlıdır. Ander özellikle ander kalmak terimine ‘Kemençe çala çala/ Barmaklarum saz oldi/ Gel çıkalum dağlara/ Ander dağlar yaz oldi’, ‘Asmacuğun dalından/ Alamadum üzümi/ Ander kalsun yaşmağun/Göremedum yüzüni‘  ve ‘ander galsun cahilluk/dedum o gıza baci’ örneklerinde olduğu gibi geleneksel Karadeniz atma türkülerinde sıkça rastlanmaktadır. Kelime ayrıca çok sevilen, hasret ve ayrılık acısı duyulan birisi veya herhangi bir şeyi anarken mecazen olmaz olası anlamında kullanılmaktadır. Ordu ve Giresun’da andir formunda kullanılan kelimeden andir koymak “değersiz kalmak”, andır kalmak “unutulmak, kahrolmak, ölmek” gibi deyimler Trabzon ve Rize’de ander kaybana kalasun ‘Allah belanı versin’ ve anderin gaybanasi ‘Allahın cezası’ gibi beddualar da üretilmiştir.

Doğu Karadeniz’de Türkçe (ander, andır), Lazca (anderi) ve Hemşince (ander) içinde yaygın kullanımına rağmen Trabzon Çaykara’da Rumcanın günlük konuşma dili olduğu köylerde ander Rumca içinde değil, daha çok Türkçe konuşulurken kullanılması dikkat çekicidir.

Ander kelimesi Van, Maraş, Erzurum, Sivas ve Bayburt gibi geçmişte Ermenilerin yaşadığı bölgelerde de Türkçe içerisinde kullanılmaktadır. Kelimenin etimolojisinin Ermenice sahipsiz anlamına gelen anter olduğunu dahası Gürcüce vasiyetname anlamındaki anderdzi (ანდერძი) ile de ilişkili olduğunu sanıyorum. Etimolojisi de Ermenice ‘efendi’ anlamındaki ter (տեր) ve Hint-Avrupa dillerinde olumsuzluk ön eki –an şeklinde olmalıdır. Kelime Karadeniz Rumcası anteri (αντέρι) formunda kayıtlıdır. Farsça ander (Osetçe ænder, Yazgulamiya ênder), Avesta’da anya, Hint Avrupa dillerinde ise ater kökünden (Slav етер, Keltçe aiterch, Eski Farsça atara, İngilizce other, Almanca ander) kelimesi ‘öteki’ anlamına gelmekte olup, Karadeniz’de kullanılan ander ile ilişkisi belirsizdir. Anadolu’da köy adı olarak kullanılan Andiri (Malatya Arapkir) ve Andıraz (Kastamonu Araç) toponimleri ile Trabzon’da anderina adıyla bilinen ağaç cinsi bu kelimeyle ilişkili olabilir. Rize’de çukur açmak için kullanılan ahşap kazık için kullanılan anderpali de Yunanca kazık anlamındaki pali (παλίον) kelimesinin ander ile birleşiminden oluşmuştur.

Kaynakça

ATILCAN, İ. C. (1977), Erzurum Ağzı, Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü. İstanbul III: 24

BALAŞOĞLU, N. (1946), Karadeniz Destan ve Deyişleri. 1946 s. 97

BUCAKLİŞİ, İ.A. & UZUNHASANOĞLU, H. (1999). Lazuri- Turkuli Nenapuna. Akyüz Yayıncılık. İstanbul s. 5

CAFEROĞLU, A. (1946; 2. Baskı 1994), Kuzey-Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. İstanbul s. 306

COŞKUN, O. (2002), İkizderemiz s. 49

DANKOFF, R. (1995), Armenian Loanwords in Turkish. Harrassowitz Verlag. Wiesbaden s. 141

EMİROĞLU, K. (1989), Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü s. 39

GEDİKLİ, F. (2004), Akçaabat Yazıları. Yedirenk Yayınları. İstanbul s. 164

KALYONCU, H. (2001), Trabzon-Tonya Ağzının Dilbilgisel Özellikleri ve Tonya Sözlüğü. Trabzon s. 37

KARA, İ. (2001), Güneyce. Dergâh Yayınları. İstanbul s. 21

LERMİOĞLU, M. (1949), Akçaabat-Akçaabat Tarihi. Kardeşler Basımevi. İstanbul s. 57

ÖZCAN. S (1990), Gümüşhane Kültür Araştırmaları ve Yöre Ağızları. Kültür Bakanlığı s. 425

ÖZTÜRK, Özhan. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005

PAPADOPULOS, LP. (1958-1961), Ιστορικόν Αεξικόν της Ποντικης διαλέκτου. Atina I:74

Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (1939-1951). Maarif Matbaası. İstanbul s. 102

URAZ, M. (1933), Halk Edebiyatı Şiir ve Dil örnekleri. Suhulet Kütüphanesi. İstanbul s. 401

YİĞİT, A. (1981), Çaykara ve Folkloru. Ankara s. 187